Μια συζήτηση γεμάτη χιούμορ, έμπνευση και μπόλικο πολιτισμό. Συναντήσαμε τον Archaeostoryteller, κατά κόσμον, Θόδωρο Παπακώστα στο βιβλιοπωλείο Κωνσταντινίδης και σύντομα επιβεβαιώσαμε τις αρχικές μας υποθέσεις ότι μάλλον πρόκειται για τον πιο προσιτό Έλληνα αρχαιολόγο!
Οι αυθόρμητες αναφορές του στα Φτηνά Τσιγάρα μας κέρδισαν μονομιάς και η συνέντευξη μετατράπηκε σε μία φιλική κουβέντα γύρω από τα ζητήματα που άπτονται του ερευνητικού του ενδιαφέροντος.
Αν και διδάκτωρ κλασικής αρχαιολογίας, ο καλεσμένος μας δεν θα ταξίδευε στην Αθήνα του Περικλή. Με τη χρονομηχανή του όμως, μας ταξίδεψε νοερά σε διάφορες ιστορικές περιόδους που διαμόρφωσαν τη σημερινή Ελλάδα.
Αφού γκρέμισε μύθους-κλισέ της ελληνικής αρχαιότητας και μας αποκάλυψε το μεγαλύτερο για τον ίδιο αρχαιολογικό μυστήριο, παραδέχτηκε ότι μεγάλη του αγάπη είναι τα βιβλία. Το βιβλίο του «Χωράει Όλη η Αρχαιότητα στο Ασανσέρ;» (εκδ. Key Books) εκτός από best-seller, έχει μεταφραστεί σε 17 γλώσσες, ανάμεσά τους και στα αγγλικά από τον εκδοτικό κολοσσό HarperCollins. Έχει συμπεριληφθεί μάλιστα στους καταλόγους των Hatchards και Waterstones με τα κορυφαία χριστουγεννιάτικα αναγνώσματα.
Η μεγάλη απήχησή του στα κοινωνικά δίκτυα και οι σταθερές πρωτιές που καταγράφει το podcast του σε ακροαματικότητα, αποδεικνύουν ότι η ιστορία και η αρχαιολογία μπορούν ακόμη να εξάψουν τη φαντασία και φυσικά να κινήσουν το ενδιαφέρον και της δικής μας γενιάς για το παρελθόν. Αρκεί ένας θελκτικός τρόπος αναψηλάφησης του παρελθόντος, το οποίο μπορεί να ζωντανέψει με μία απλή βόλτα στον κέντρο της πόλης.
Τα εντυπωσιακά τοπόσημα της Θεσσαλονίκης, για παράδειγμα, υπενθυμίζουν ένα ένδοξο παρελθόν, ωστόσο αποτελεί γενική παραδοχή ότι η ανάδειξή τους χρήζει βελτίωσης…
– Έχουμε χτίσει πολύ άσχημες πόλεις. Το οποιοδήποτε μνημείο κληρονομιάς ή πολιτισμού έχει τύχει να σωθεί ανά τους αιώνες, επιβιώνει σήμερα με το ζόρι. Από εκεί και πέρα, τα διάφορα τοπόσημα δημιουργούν μια αίσθηση απορίας για το τι συνέβη και σε ιντριγκάρουν να ανακαλύψεις το παρελθόν. Υπάρχει βέβαια και η σκοτεινή πλευρά που σε κάνει να νιώθεις αυτομάτως ότι είσαι ο δικαιωματικός κληρονόμος ενός πολιτισμού που δεν γνωρίζεις. Ας τον γνωρίσεις πρώτα και έπειτα ας διεκδικήσεις την κληρονομιά σου.
Το βυζαντινό παρελθόν της πόλης αποτελεί σημείο αναφοράς, αλλά υπάρχουν και άλλες πτυχές, άγνωστες στο ευρύ κοινό.
– Ως κλασικό αρχαιολόγο με ενδιαφέρουν περισσότερο τα μνημεία της κλασικής αρχαιότητας. Η Θεσσαλονίκη είναι μία κατ’ εξοχήν βυζαντινή πόλη, χωρίς να σημαίνει ότι δεν έχει και αρχαίο παρελθόν. Το ότι υπάρχει ένα ρωμαϊκό ανάκτορο ή μία ρωμαϊκή αγορά στο κέντρο της πόλης, όπου περνάμε κυριολεκτικά από δίπλα τους, μου φαίνεται συγκλονιστικό. Η άμεση επαφή με τα διάφορα ιστορικά επίπεδα της πόλης είναι κάτι που με ιντριγκάρει. Ιδανικά, νομίζω ότι στο μέλλον θα μπορούσαμε να αναδείξουμε καλύτερα και το αρχαίο παρελθόν της».
«Όχι απλά ταβέρνα-παραλία»
Για τον Θοδωρή Παπακώστα, ο σπόρος για την ενασχόλησή του με τον πολιτισμό, «φυτεύτηκε» από το σπίτι.
– Θεωρώ ότι σε πάρα πολλούς ανθρώπους έχει περάσει από το μυαλό η ιδέα να γίνουν αρχαιολόγοι. Παίζει ρόλο αφενός ότι το παρελθόν μαγεύει και αφετέρου ότι υπάρχει μία πυρηνική ανάγκη να χτίσουμε την κοσμοθεωρία μας με βάση το τι έχει συμβεί στην ιστορία. Συν τοις άλλοις, ζούμε και σε μία χώρα που είναι γεμάτη με μνημεία πάρα πολλών εποχών. Για μένα, έπαιξε ρόλο το γεγονός ότι όποτε πηγαίναμε εκδρομές και ταξίδια, οι δικοί μου φρόντιζαν να με πάνε σε κάποιο μουσείο ή μνημείο της περιοχής. Όχι απλά ταβέρνα-παραλία.
Τι σχέση μπορεί να έχουν τα Καλύβια της Χαλκιδικής με μία κούπα στην κλασική Αθήνα;
– Το πιο εντυπωσιακό εύρημα ήταν αναμφίβολα στο τέλος μίας ανασκαφής τα δύο ρωμαϊκά κεφάλια αγαλμάτων, το ένα μαρμάρινο και το άλλο χάλκινο. Το συγκλονιστικό είναι ότι το μαρμάρινο κεφάλι συνανήκε σε ένα άγαλμα, το οποίο είχε βρεθεί 70 χρόνια πριν από τους πρώτους πρόσφυγες στα Καλύβια της Χαλκιδικής. Το είχαν βάλει μάλιστα -ακέφαλο- στην πλατεία του χωριού για να δείξουν το πώς αγκαλιάζει η τοπική κοινωνία το παρελθόν της. Όταν πια ιδρύθηκε το μουσείο της Θεσσαλονίκης, το άγαλμα απεσπάσθη και διαφυλάχθηκε εκεί. Παρέμενε ακέφαλο για 70 χρόνια και ξαφνικά μια μέρα, εκεί που σκάβαμε, εμφανίστηκε το κεφάλι του σε τελείως διαφορετικό σημείο.
Για εμένα προσωπικά, το πιο συγκλονιστικό εύρημα που μπορεί να βρω είναι ένα μικρό κομμάτι αγγείου με μια επιγραφή. Εκείνο το χάραγμα που έχει πάνω του από κάποιο αιχμηρό αντικείμενο είναι λες και βλέπω τα πέντε δάχτυλα που το έπιαναν 2.500 χρόνια πριν. Η ταύτιση ότι εγώ λοιπόν με τα δάκτυλά μου ψηλαφίζω το χάραγμα που άφησε η σκέψη ενός αρχαίου ανθρώπου, πραγματικά με συναρπάζει.
Μπορώ να σταθώ μπροστά στην προθήκη στο μουσείο της Αρχαίας Αγοράς στην Αθήνα και να με χωρίζουν 10 εκατοστά από μια κούπα που γράφει «είμαι του Σίμωνα», ενώ ξέρω ότι αυτός είναι ένας τσαγκάρης, όπου στο τσαγκάρικό του, σύχναζε ο Σωκράτης. Ήταν μάλιστα ο πρώτος που σκέφτηκε «μήπως να κάτσω να γράψω αυτά που λέει ο τύπος;». Το γεγονός λοιπόν ότι είμαι εκατοστά μακριά από ένα αντικείμενο, όπου υπήρχε στον χώρο όπου σύχναζε ένας από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους στην ανθρώπινη ιστορία, με συγκλονίζει! Παίζει και να άγγιξε ο ίδιος ο Σωκράτης εκείνη την κούπα!
Πού θα ταξίδευε όμως ο Θοδωρής Παπακώστας αν είχε μία χρονομηχανή; Όχι, πάντως, εκεί που νομίζαμε…
– Μάλλον θα σας εκπλήξει η απάντησή μου, αλλά εγώ θα πήγαινα στην αυτοκρατορική Ρώμη. Οι Ρωμαίοι ήρθαν στην Ελλάδα, έπαθαν «τσότσο» από τον πολιτισμό και τον σήκωσαν όλο, υλικό και άυλο, για να τον πάρουν στη Ρώμη.
Αν πήγαινα λοιπόν στην αυτοκρατορική Ρώμη, θα έβλεπα έργα τέχνης, χαμένα αγάλματα από όλον τον ελληνικό κόσμο συγκεντρωμένα σε ένα σημείο. Θα έβλεπα όμως και πάρα πολύ γραπτό υλικό, γιατί από τη μία ναι μεν ξέρουμε τη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, αλλά βεβαίως υπήρχαν και άλλες σημαντικές συλλογές βιβλίων, όπως εκείνη της Περγάμου, αλλά και της ίδιας της Ρώμης.
Μύθοι της αρχαιότητας, επιβιώνουν μέχρι και σήμερα, αν και έχουν καταρριφθεί από την επιστημονική κοινότητα. Δεν είναι λίγοι μάλιστα όσοι συγχέουν τη μυθολογία με την ιστορική πραγματικότητα…
– Με ενοχλούν οι ερωτήσεις του τύπου «έκαναν το τάδε στην Αρχαία Ελλάδα;». Τους απαντάω: «Ποια απ’ όλες τις Αρχαίες Ελλάδες;». Και γκλιτσάρουν (sic). Δεν μπορείς να πάρεις έναν πολιτισμό περίπου 1.000 ετών και να τον δεις ως ένα ενιαίο σύνολο. Άλλο η αρχαϊκή Μακεδονία, άλλο η ελληνιστική Αίγυπτος, άλλο η κλασική Σικελία. Όλα είναι αρχαιότητα και έχουν τεράστιες διαφορές μεταξύ τους. Όταν κάνουμε τέτοιες ερωτήσεις, μιλάμε κυρίως για την κλασική Αθήνα.
Ο κλασικότερος μύθος που τελικά επιζεί είναι ότι το ηφαίστειο της Σαντορίνης κατέστρεψε τον Μινωικό Πολιτισμό, γιατί ακόμα υπάρχει στα σχολικά βιβλία. Η επιστήμη έχει δώσει απάντηση σε αυτό το ζήτημα, αλλά ακόμα επιζεί.
Υπάρχουν επίσης πάρα πολλοί άνθρωποι που θυμώνουν, όταν εξηγούμε ότι ο Μινωικός Πολιτισμός δεν είναι ελληνικός. Θυμώνουν σχεδόν όσο θυμώνουν, όταν εξηγώ ότι η μυθολογία δεν είναι πραγματικότητα. Εκεί γίνεται το μαναφούκι.
Κακώς μας θυμώνει, γιατί οι πρώτοι που έφτιαχναν διασκευές των ίδιων των μύθων που πίστευαν ήταν οι Αρχαίοι Έλληνες. Ήταν δομικό στην κουλτούρα τους να αλλάζεις το αφήγημα για να φτιάξεις ένα άλλο σενάριο. Οι περισσότεροι μύθοι που ξέρουμε είναι προϊόντα θεατρικών σεναρίων. Το μεγαλύτερο κομμάτι της μυθολογίας μας προέρχεται από τη λογοτεχνία, γι’ αυτό είναι και τόσο ενδιαφέρουσα, ακριβώς γιατί είναι προϊόν πνευματικής εργασίας καλλιτεχνών.
«Αν όλα αυτά ήταν φυσιολογικά, θα μας τα μάθαιναν στο σχολείο»
Ο καλεσμένος μας εγκαλεί όσους επικαλούνται κακόβουλα το παρελθόν για να υποστηρίξουν ιδιοτελή αφηγήματα, ενώ αναρωτιέται τι θα γινόταν αν τα σχολικά βιβλία δεν απέκρυπταν κομμάτια της αρχαίας πραγματικότητας, καθώς και τα κοινωνικά μηνύματα της μυθολογίας.
– Όταν ξεκίνησα όλο αυτό, θεώρησα ότι αν μιλήσω για θέματα ευρείας κοινωνικής συζήτησης (έμφυλα ζητήματα, ρατσισμό, σεξισμό, ομοφοβία κλπ.), θα φάω τρελό hate. Δεν με απασχολεί η ιδεολογική ταυτότητα του κοινού μου, γιατί θεωρώ ότι η πολιτιστική κληρονομιά οφείλει να μας αφορά όλους. Προφανώς και ο βιασμός του παρελθόντος από ακροδεξιές νοοτροπίες, με βρίσκει κάθετα αντίθετο.
Κάποια στιγμή, βλέπω ένα σχόλιο με αφορμή ένα τρανσφοβικό συμβάν που ένα παλικαράκι έλεγε: «αν όλα αυτά ήταν φυσιολογικά, θα μας τα μάθαιναν στο σχολείο». Και ετοιμάζω ένα δίλεπτο βίντεο που λέω ότι «ναι, αυτό το παλικαράκι έχει δίκιο».
Αν όμως είχε μάθει στο σχολείο ότι ο Τειρεσίας μεταμορφώθηκε από άνδρα σε γυναίκα και ξανά σε άνδρα και μάλιστα ήταν ο μοναδικός που είχε γνώση αυτής της μετάβασης, τι θα γινόταν; Αν όμως είχε μάθει ότι υπήρχαν περιπτώσεις τρανς ατόμων στην αρχαιότητα και ότι οι έμφυλες ταυτότητες ποικίλλουν στην ιστορία; Αν είχε μάθει π.χ. ότι ο Ποσειδώνας με τον Πέλοπα είχαν ερωτικό δεσμό και γι΄αυτό μάλιστα κατάφερε ο Πέλοπας να κερδίσει τον Οινόμαο και να ιδρύσει τους Ολυμπιακούς Αγώνες και να ονομάσει όλο το νησί του Πελοπόννησο; Αν είχε μάθει για τον Απόλλωνα και τον Υάκυνθο, τον Ηρακλή και τον Ύλα, για τον Δία και τον Γανυμήδη, για τη Σαπφώ και τα ομοερωτικά της ποιήματα, δεν θα του φαινόταν τόσο παράξενο σήμερα να μιλάμε για έμφυλες ταυτότητες. Είναι λάθος μας που όλα αυτά δεν τα έχουμε στο σχολείο.
Πώς ερμηνεύει ένας αρχαιολόγος τη σύγχρονη τάση τα ιστορικά πρόσωπα να πέφτουν θύματα της cancel culture;
– Αν δηλώσουμε ότι είναι σεξιστικό ο Αχιλλέας και ο Αγαμέμνονας να μαλώνουν για το σε ποιον ανήκουν η Βρισηίδα και η Χρυσηίδα, δεν σημαίνει ότι ακυρώνουμε τον Όμηρο. Η κάθε γενιά έχει την υποχρέωση να κάνει μια νέα ανάγνωση του παρελθόντος της. Γιατί πολύ απλά έχει άλλα ερωτήματα και άλλες ανάγκες.
Όπως γίνεται αντιληπτό, οι αρχαίοι ημών πρόγονοι είχαν μάλλον στο DNA τους την έννοια του «cancel».
– Ο Αλκιβιάδης έζησε το «cancel», τον εξοστράκισε αυθόρμητα η ίδια κοινωνία και φυσικά όχι μόνο τον Αλκιβιάδη. «Cancel» είχε φάει και ο Σωκράτης και ο Θεμιστοκλής στην Αθήνα. Αλλά και ο Παυσανίας στη Σπάρτη, ο νικητής στις μάχες των Πλαταιών που ουσιαστικά έκριναν τη νίκη στους Περσικούς πολέμους. Έπεφτε γενικά «cancel» σε μεγάλους πολιτικούς, γιατί είμαστε ένας λαός που αγαπάει να μισεί. Βέβαια, όλοι όσοι ανέφερα είχαν σκοτεινά σημεία στον βίο τους. Ο Παυσανίας ήταν σχεδόν αποδεδειγμένο ότι πρόδωσε τη Σπάρτη. Για τον Θεμιστοκλή, υπάρχουν πολλές αναφορές περί αλαζονείας, επειδή ήταν ο νικητής των Περσικών πολέμων. Για τον Αλκιβιάδη δε ούτε λόγος…
«Θέλαμε να γίνουμε αυτό που βλέπαμε στα μάτια των ευρωπαίων»
Από μικροί, μαθαίνουμε να θαυμάζουμε κυρίως το κλασικό παρελθόν, παραβλέποντας σημαντικές περιόδους που διαμόρφωσαν καθοριστικά την εθνική μας ταυτότητα. Υπάρχουν όμως κοινά στοιχεία στο πέρασμα των αιώνων;
– Υπάρχουν κοινά στοιχεία μεταξύ των αρχαίων ανθρώπων με τους σύγχρονους ανθρώπους. Δεν έχει να κάνει τόσο πολύ με το ότι εμείς οι Έλληνες είμαστε διαφορετικοί. Υπάρχει ένα κατάλοιπο του Φιλελληνισμού και της εικόνας που είχε ο δυτικός κόσμος για εμάς. Όταν απελευθερωθήκαμε, οι ευρωπαίοι μας είχαν στο μυαλό τους ως λευκά μάρμαρα και φιλοσόφους. Εμείς λοιπόν θέλαμε να γίνουμε αυτό που βλέπαμε στα μάτια των ευρωπαίων που είχαν περάσει και έναν Διαφωτισμό. Αγνοήσαμε όλη την ενδιάμεση περίοδο και εστιάσαμε στην κλασική αρχαιότητα. Από τον δέκατο κρίκο δηλαδή πήγαμε κατευθείαν στον δεύτερο, χάνοντας όμως όλους τους άλλους. Αυτή η αέναη αλλαγή είναι που δείχνει την ομορφιά.
Παρόλα αυτά, υπάρχει σύνδεση. Εγώ βλέπω την πορεία από τον έναν κρίκο στον άλλον και προφανώς βρίσκω στοιχεία. Δεν έχει νόημα όμως να θες να ακυρώσεις τους ενδιάμεσους κρίκους για να φτάσεις σε εκείνον που θες, γιατί έχεις μάθει ότι εκείνος είναι ο εντυπωσιακός και ο αξιέπαινος.
Στη συνέχεια της συζήτησης, ο Θοδωρής απαντά στην αφελή μάλλον ερώτησή μας αν αξιοποιείται επαρκώς το αρχαιολογικό απόθεμα της χώρας και ταυτόχρονα θέτει προ των ευθυνών τους όλους εμάς, τους πολίτες, για τη διάσωση της κοινής μας κληρονομιάς.
– Η προφανής απάντηση είναι όχι, αλλά δεν θέλω να αγνοήσω τη δουλειά εκατοντάδων συναδέλφων που κάτω από αντίξοες συνθήκες, εργάζονται σε υποχρηματοδοτούμενες και υποστελεχωμένες υπηρεσίες και πασχίζουν για τη διάσωση της κληρονομιάς μας. Και τα ακούνε και από πάνω. Πολλοί άνθρωποι μου στέλνουν ότι πήγαν στον τάδε αρχαιολογικό χώρο και τους φάνηκε παρατημένος.
Και απαντώ πολύ απλά: «Ναι, εσύ πρέπει να κάνεις κάτι, ούτως ώστε όλο αυτό να γίνει κτήμα της κοινωνίας». Όλοι θεωρούμε ότι αξίζει να διασωθεί η κληρονομιά, αλλά πάντα κάποιος άλλος θα την σώσει. Ποτέ κανείς δεν πήγε να ρωτήσει οποιονδήποτε πολιτικό είτε κεντρικής διοίκησης, είτε τοπικής αυτοδιοίκησης, τι πρόγραμμα έχει για τον πολιτισμό. Ποτέ κανείς δεν ψήφισε κάποιον για κάτι που είπε ότι θα κάνει στον πολιτισμό. Πολύ απλά, γιατί εμείς, οι πολίτες, δεν τον έχουμε ως προτεραιότητα. Είμαστε μια μικρή μερίδα ανθρώπων που τον αγαπάμε, αλλά δεν αρκούμε.
Όταν έχεις μια μάνα που έχει δέκα άρρωστα παιδιά και τα δύο θέλουν άμεσα χειρουργείο, δεν έχεις νόημα να της πεις ότι το όγδοο παιδί της φτερνίστηκε. Το ξέρει, αλλά τα άλλα δύο είναι στο χειρουργείο, δεν έχει φάρμακα για όλα… Έτσι είναι κάθε αρχαιολογική υπηρεσία στην Ελλάδα. Κάθε νομός και υπηρεσία. Δεκάδες αρχαιολογικοί χώροι και έχουν όλοι άμεσες ανάγκες.
«Υπάρχει η ανάγκη κάποιων να προτιμούν το σενάριο ο Αλέξανδρος να έχει ταφεί στη Μακεδονία»
Τι ορίζουμε με τον όρο επιστημονική συναίνεση και γιατί αυτός καταστρατηγείται, όταν το ιστορικό φαντασιακό ξεπερνά τα χειροπιαστά δεδομένα; Ο ακριβής τόπος ταφής του Μεγάλου Αλεξάνδρου αποτελεί μια τέτοιου είδους περίπτωση.
– Αυτός ο διάλογος είχε κλείσει, αλλά τον άνοιξε ξανά η κ. Αρβελέρ. Έχει πολύ ενδιαφέρον το γιατί αγνοούμε αυτό που ορίζουμε ως «επιστημονική συναίνεση». Ποτέ δεν είναι 100%. Δεν υπάρχει στην ανθρωπότητα ούτε ένα ζήτημα που να συμφωνούν όλοι. Όταν όμως η μεγάλη επιστημονική πλειονότητα αποδέχεται κάτι, λέμε ότι το έχουμε ως επιστημονική παραδοχή και πάμε παρακάτω.
Στην περίπτωση της Βεργίνας, το 99% των αρχαιολόγων λένε ότι ο Αλέξανδρος δεν ήταν θαμμένος εκεί, αλλά κάπου στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Έτσι μας λένε οι πηγές. Επειδή όμως υπάρχει η ανάγκη κάποιων να προτιμούν το σενάριο ο Αλέξανδρος να έχει ταφεί στη Μακεδονία, οποιαδήποτε άλλη δήλωση -όσο και να αντιβαίνει στην επιστημονική συναίνεση- θα γίνεται ανάρπαστη. Γιατί αυτό θα ήθελαν να ισχύει.
Τα ζητήματα που έθιξε η καθόλα αξιοσέβαστη κ. Αρβελέρ έχουν ήδη απαντηθεί από τη βιβλιογραφία. Είπε πράγματα, που τα έχουμε λύσει εδώ και καμιά εικοσαετία. Η διαφωνία για τη Βεργίνα είναι κατά πόσον είναι θαμμένος εκεί ο Φίλιππος Β’, πατέρας του Μέγα Αλέξανδρου, ή ο Φίλιππος Γ’, αδερφός του Μέγα Αλέξανδρου».
«Ο αστικός μύθος της Αμφίπολης γιγαντώθηκε, χωρίς λόγο»
Όσον αφορά, την πιο πρόσφατη αρχαιολογική ανασκαφή στον Τύμβο Καστά, στην Αμφίπολη, ο καλεσμένος μας αναφέρει:
– Ήταν πασιφανές από την πρώτη στιγμή ότι ήταν ένας συλημένος τάφος. Δεν θα βρίσκαμε μέσα αδιατάραχτο εύρημα. Και αυτό έπαιζε μεγάλο ρόλο. Είναι τεράστιος ο περίβολος. Το εσωτερικό του κτίσματος είναι μεγάλο, όπως μεγάλοι είναι και πολλοί άλλοι από τους 130 μακεδονικούς τάφους που έχουν βρεθεί. Ο αστικός μύθος της Αμφίπολης γιγαντώθηκε, χωρίς κάποιον ουσιαστικό λόγο.
Στην ερώτηση αν ο τάφος του Μεγάλου Αλεξάνδρου αποτελεί το μεγαλύτερο αρχαιολογικό μυστήριο, ο καλεσμένος μας απαντά αρνητικά.
– Για μένα δεν είναι ο Αλέξανδρος, αν και αποτελεί ένα Άγιο Δισκοπότηρο, γιατί πράγματι είναι συγκλονιστικό να ξέρεις ότι βρίσκεται στην Αλεξάνδρεια, να υπάρχει παντού γύρω σου η μνήμη του Αλεξάνδρου και να μην έχεις βρει το ίδιο το σημείο. Όποιος έχει πάει όμως στο κέντρο της Αλεξάνδρειας και έχει δει πώς είναι δομημένο, καταλαβαίνει γιατί δεν έχει βρεθεί. Είναι σαν να θες να βρεις έναν μικρό τάφο στην Τούμπα ή το Παγκράτι.
Για εμένα, το μεγαλύτερο αρχαιολογικό μυστήριο είναι οι βαλκανικές πρωτογραφές που έχουν βρεθεί στην Ελλάδα, τη Σερβία, τη Ρουμανία, την Τσεχία κτλ. Μιλάμε για χαράγματα της νεολιθικής εποχής που είναι σαν μικρά σύμβολα και αποτελούν τρόπους ανθρώπινης επικοινωνίας κατά την προϊστορική αρχαιότητα. Είναι σχεδόν αδύνατο να αποκρυπτογραφηθούν, τουλάχιστον με τα σημερινά δεδομένα».
Το ΑΙ δεν θα αποκρυπτογραφεί, αλλά θα κάνει τη ζωή των ειδικών σίγουρα πολύ πιο εύκολη!
«Η Τεχνητή Νοημοσύνη θα βοηθήσει στη γρηγορότερη καταγραφή και μετα-ανάλυση δεδομένων σε μαζικό επίπεδο. Δεδομένων που μέχρι σήμερα προσπαθούσε να διαβάσει μόνος του ένας άνθρωπος και να τα κατηγοριοποιήσει. Η Τεχνητή Νοημοσύνη θα προσφέρει τα δεδομένα, ώστε ο άνθρωπος να κάνει την ανάλυση και τη μελέτη, χωρίς να έχει ξοδέψει δυο χρόνια από τη ζωή του.
Με τον όρο «Επικοινωνία της Επιστήμης», ο Archaeostoryteller μας καλωσορίζει σε έναν κόσμο, όπου οι ειδικοί αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες για να αποδώσουν την ιστορική -και κάθε άλλη- αλήθεια με έναν τρόπο που θα γοητεύει ακόμα και τον πιο αδιάφορο!
– Προσωπικά, δεν με τρελαίνει ο όρος, όμως είναι ο καλύτερος που έχουμε εφεύρει μέχρι στιγμής. Επικοινωνία της επιστήμης ορίζουμε τη μετάφραση της επιστημονικής πληροφορίας με εύληπτη γλώσσα για ευρεία κοινά. Τα κοινά είναι πολλά, ο κάθε επαγγελματίας θα πιάσει αυτά που επιλέγει. Επικεντρώνεσαι σε αυτά, ώστε να λειτουργήσουν ως φάρος για να ιντριγκάρεις τον κόσμο να έρθει σε επαφή με την ίδια την επιστήμη. Από τη μία, δεν επιτρέπεις φήμες και θρύλους να οργιάζουν και από την άλλη αποτελείς κάτι σαν κράχτη για αυτόν που θέλει να μάθει.
Τα ντοκιμαντέρ του Θοδωρή Παπακώστα
@archaeostoryteller Αυτή η σειρά ντοκιμαντέρ, σε παραγωγή της coSMOTE τV, διερευνά τον θάνατο μεγάλων προσωπικοτήτων της αρχαιότητας και αποκαλύπτει πλευρές που κανένας δεν είχε φανταστεί. Το επεισόδιο για την Ολυμπιαδα, προβληθεί στο πλαίσιο του 27ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης σε ειδική προβολή. σε συνεργασία με την CoSMOΤΕ TV. Κυριακή 9 Μαρτίου, 19:00 Αίθουσα Τζον Κασσαβέτης *Είσοδος ελεύθερη με την έκδοση μηδενικού εισιτηρίου από τα ταμεία του Φεστιβάλ. #cosmotetv #documentaryseries #cosmotehistory @cosmote_tv ♬ original sound – Θόδωρος Παπακώστας
Με αφορμή την παρουσία του στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, ο Θοδωρής Παπακώστας μιλά για τις παραγωγές στις οποίες πρωταγωνιστεί.
– Την Κυριακή 9 Μαρτίου, στις 19:00, θα είμαι στην αίθουσα Τζον Κασσαβέτης στο Λιμάνι, όπου θα προβληθεί ένα επεισόδιο της νέας μου σειράς έναντι μηδενικού εισιτηρίου. Η συγκεκριμένη σειρά της Cosmote TV λέγεται «Σκοτεινοί Θάνατοι» στην αρχαιότητα. Έχουμε πάρει 10 αρχαίες προσωπικότητες που πέθαναν κατά περίεργο τρόπο και μέσα από μία δική μου δήθεν ντετεκτιβίστικη αναζήτηση, εξερευνούμε τους λόγους και τους τρόπους κάθε σκοτεινού θανάτου, συζητώντας πάντα με διάφορους ειδικούς.
H δεύτερη σειρά ντοκιμαντέρ με τίτλο «Pop Archaeology» είναι διαθέσιμη στο Youtube κανάλι της Cosmote. Αποτελούν ντοκιμαντέρ μικρής διάρκειας που αφορούν τους μεγαλύτερους αρχαιολογικούς χώρους και μουσεία της χώρας, δοσμένα με μπόλικο χιούμορ!
Η πρώτη σειρά ντοκιμαντέρ που είχα βγάλει ποτέ λέγεται «Σωσμένα» και είναι διαθέσιμη στο Cosmote History της Cosmote TV. Είναι μία σειρά οχτώ επεισοδίων για το πώς σώθηκαν τα αρχαία κείμενα από την αρχαιότητα μέχρι τώρα με γυρίσματα σε πολλές χώρες της Ευρώπης, της Ασίας και της Αφρικής. Αυτό θα παραμείνει μάλιστα και στο Ertflix, μέχρι τέλη Απριλίου.
O Θοδωρής Παπακώστας ομολογεί ότι ο εκλαϊκευμένος τρόπος γραφής των βιβλίων του αποτέλεσε μία απόλυτα συνειδητή απόφαση. Υπάρχουν όμως και αντίθετες φωνές…
– Γελάω, όταν ακούω τις κλασικές ατάκες για το βιβλίο «Χωράει Όλη η Αρχαιότητα στο Ασανσέρ;»: «δεν έμαθα και κάτι καινούργιο από αυτό το βιβλίο». Αν τα ήξερες όλα αυτά που γράφονταν μέσα, είναι γιατί είσαι συνάδελφος ή ειδικός γνώστης. Τότε, πολύ απλά, αυτό το βιβλίο δεν ήταν για σένα. Είναι σαν να παίρνεις ένα βιβλίο αγγλικών για το δημοτικό και να λες: «Ναι, εγώ ξέρω τον Present Continuous»!
Υπάρχει και η άλλη ατάκα: «Οι ερωτήσεις μου φάνηκαν επιτηδευμένες και δεν ήταν πάρα πολύ ρεαλιστικές». Το βιβλίο έχει μια επίφαση fiction, αλλά είναι ξεκάθαρα non–fiction. Προφανώς και είναι επιτηδευμένες οι ερωτήσεις, απλά και μόνο για να δοθούν οι απαντήσεις και να κυλήσει η ιστορική συνέχεια. Βάζω τον συνεπιβάτη μου στο ασανσέρ να ρωτάει τα αυτονόητα, ακριβώς για να δώσει την πάσα να πάει παρακάτω η αφήγηση.
Από την άλλη, το να μου πει κανείς ότι δεν του άρεσε το βιβλίο, το θεωρώ απολύτως θεμιτό. Μου το έχουν πει ακόμα και φίλοι. Δεν είμαστε πατάτες τηγανητές να αρέσουμε σε όλους. Ευτυχώς όμως, το βιβλίο «Χωράει Όλη η Αρχαιότητα στο Ασανσέρ» έχει 1.600 κριτικές στο Goodreads, εκ των οποίων οι περισσότερες είναι εξαιρετικές. Μεταφράστηκε σε 17 γλώσσες, κυκλοφορεί σε 200 χώρες και έχει γίνει best–seller. Δεν έχω παράπονο, αγαπήθηκε από το κοινό.
«Το ευρύ κοινό δεν έχει αντίληψη του χρονοδιαγράμματος του αρχαίου κόσμου»
Από τα κοινωνικά δίκτυα στα βιβλία. Ο Archaeostoryteller αποκαλύπτει ποια ήταν η σπίθα για αυτή τη μετάβαση.
– Εγώ ξεκίνησα από τα κοινωνικά δίκτυα και αντιλαμβανόμουν ότι το ευρύ κοινό δεν έχει αντίληψη του χρονοδιαγράμματος του αρχαίου κόσμου. Αυτό δεν χωρούσε σε ένα post στο Instagram. Και έτσι αποφάσισα να το στριμώξω σε ένα ασανσέρ… Όπως είπε και ο καθηγητής του ΕΚΠΑ, Δημήτρης Πλάντζος που το προλόγισε, μπορεί να μην χωράει σε ένα ασανσέρ η αρχαιότητα (sic), αλλά μπορεί να χωρέσει στη φαντασία μας… Όποιος έχει διαβάσει το βιβλίο, ξέρει τα βασικά για την ελληνική αρχαιότητα. Κάθε καινούργιο στοιχείο που μαθαίνει το τοποθετεί σε μία λογική τάξη στον φάκελο του μυαλού του.
Στην εποχή του Tik Tok και του Instagram, η αρχαιολογία μπορεί να γίνει ακόμα viral…
– Mε 42.000 ακόλουθους στο Tik Tok και με 120.000 ακόλουθους στο Instagram, τελικά το κοινό που αγαπάει πολιτισμό, ιστορία, τέχνες και επιστήμες, αποδεικνύει ότι είναι κι αυτό εκεί! Εμείς νομίζαμε ότι ο κόσμος στα social media ήθελε να δει μόνο μπούτια, κοκτέιλ και giveaway. Όλα χρειάζονται, αλλά φυσικά χωράμε κι εμείς!
Δείτε αυτή τη δημοσίευση στο Instagram.
Η συζήτηση κλείνει με την παραδοχή του καλεσμένου μας ότι το παράδειγμα της κλασικής Αθήνας βρίσκει εφαρμογή ακόμα και στο σήμερα. Χρέος του Θόδωρου Παπακώστα και του κλάδου της αρχαιολογίας είναι να μας θυμίζει διαρκώς την πολυμορφία της ανθρωπότητας.
– Θα ήθελα να προσφέρω την περιέργεια στο κοινό μου να ανακαλύψει τον αρχαίο κόσμο, να αντιληφθεί την ανθρώπινη ύπαρξη και την ποικιλία της και τέλος να βοηθήσει, ώστε να σπάσουν στερεότυπα, είτε για εγχώρια, είτε για παγκόσμια ζητήματα που προκαλούν κοινωνικές συγκρούσεις. Θεωρώ ότι η αρχαιολογία ως ανθρωπιστική επιστήμη μπορεί να βοηθήσει στο να ηττηθεί ο ρατσισμός.
Ακόμη και στην κλασική Αθήνα, την οποία φανταζόμαστε σαν ένα καζάνι από φιλοσόφους, δεν ήταν όλα ρόδινα. Δεν αντιλαμβανόμαστε ότι η ίδια η κοινωνία που παρήγε όλον αυτόν τον επιστημονικό και καλλιτεχνικό οργασμό είχε μέσα της πολύ έντονο το στοιχείο του συντηρητισμού. Είχε μάλιστα ανθρώπους που διαφωνούσαν και κυρίως κυνηγούσαν τους επιστήμονες και τους καλλιτέχνες. Π.χ. ο θρησκόληπτος της εποχής κυνηγούσε αυτόν που τώρα εμείς θαυμάζουμε ως τον ακρογωνιαίο λίθο του δυτικού πολιτισμού. Αυτό θεωρώ ότι είναι ένα πολύ καλό μήνυμα και για σήμερα.
Συνέντευξη: Βασίλης Ιατρούδης, Βαγγέλης Λαζαρίδης & Αφροδίτη Κεραμέως
