Τα Αστέρια του Σίντι Μουμέν είναι ένα βιβλίο του Μαροκινού ζωγράφου, γλύπτη και συγγραφέα Mahi Binebine (Μαχί Μπινιμπίν), το οποίο μάλιστα τιμήθηκε το 2010 με το βραβείο καλύτερου αραβικού μυθιστορήματος. Μέσα από τις σελίδες του, παρακολουθούμε την εφηβεία και την ενηλικίωση έξι αγοριών, που μεγαλώνουν στην παραγκούπολη Σίντι Μουμέν, στα περίχωρα της Καζαμπλάνκα. Μια ζωή βουτηγμένη στη φτώχεια, την εγκατάλειψη και την αφάνεια. Η πορεία τους, αργή και σχεδόν αδιόρατη, χαράσσεται από την ανέχεια προς την απόγνωση, και από εκεί σε μια φανατική ιδεολογική ταύτιση που εμφανίζεται ως η μόνη υπόσχεση λύτρωσης.
Το κοινωνικό υπόβαθρο
Η ιστορία αφορμάται από τις βομβιστικές επιθέσεις αυτοκτονίας που σημειώθηκαν στις 16 Μαΐου 2003 στην Καζαμπλάνκα, αφήνοντας πίσω τους 45 νεκρούς και περισσότερους από 100 τραυματίες. Δεκαπέντε νεαροί άνδρες, οργανωμένοι σε ομάδες αυτοκτονίας, επιτέθηκαν σχεδόν ταυτόχρονα σε πέντε διαφορετικά σημεία της πόλης. Από τους 45 νεκρούς, 33 ήταν θύματα και 12 οι ίδιοι οι δράστες (οι τρεις το έσκασαν). Οι περισσότεροι από αυτούς είχαν γεννηθεί και μεγαλώσει στη φτωχογειτονιά του Σίντι Μουμέν, στα όρια όχι μόνο της πόλης, αλλά και της κοινωνικής ορατότητας.
Η επίθεση αυτή καταγράφηκε ως η πλέον φονική τρομοκρατική ενέργεια στην ιστορία του Μαρόκου. Ο Mahi Binebine επισκέφτηκε την παραγκούπολη και, μέσα από τη μυθοπλασία, επιχείρησε να προσεγγίσει το βίωμα αυτών των νέων. Όπως δηλώνει σε συνέντευξή του, στόχος του δεν ήταν να τους δικαιολογήσει, αλλά να βοηθήσει τον αναγνώστη να κατανοήσει πώς φτάνει κανείς εκεί: τι σημαίνει να γεννιέσαι και να μεγαλώνεις σε έναν τόπο όπου η ελπίδα δεν φυτρώνει;
Ο ίδιος περιγράφει τις παραγκουπόλεις αυτές ως χώρους χωρίς κρατική παρουσία, όπου η αστυνομία απουσιάζει και η καθημερινότητα είναι επιβαρυμένη από αλκοολισμό, πορνεία και κοινωνική αποσύνθεση. Το κενό αυτό εκμεταλλεύτηκαν οι ισλαμιστές, οι οποίοι, καταστέλλοντας φαινόμενα «ηθικής παρακμής», κέρδισαν την εμπιστοσύνη των κατοίκων και σταδιακά επιβλήθηκαν ως εναλλακτική αρχή.
Τα Αστέρια του Σίντι Μουμέν λειτουργούν έτσι ως μια λογοτεχνική ακτινογραφία της ζωής στο περιθώριο. Μια προσπάθεια να δοθεί φωνή στους αφανείς, σε εκείνους που δεν είχαν ποτέ πρόσβαση ούτε στην αφήγηση της δικής τους ιστορίας.
Το βιβλίο
Τα Αστέρια του Σίντι Μουμέν είναι ένα μυθιστόρημα χαμηλών τόνων, δομημένο σε σύντομα κεφάλαια που ξεδιπλώνουν, μέσα από την αφήγηση του νεκρού πια Γιασίν, την καθημερινότητα στην παραγκούπολη. Μέσα από τα μάτια του, γνωρίζουμε τους φίλους του: τον Ναμπίλ, τον Χαλίλ, τον Φουάντ, τον Αζί και τον μεγάλο του αδερφό, Χαμίντ, τον άτυπο προστάτη της παρέας.
Η αφήγηση περιγράφει την καθημερινότητά τους· τον έρωτά τους για το ποδόσφαιρο, τα τσιγάρα, τους εθισμούς, τις διαλυμένες οικογένειες, το ανύπαρκτο εκπαιδευτικό σύστημα, τους δρόμους γεμάτους σκουπίδια και σήψη. Οι ήρωες του βιβλίου δεν εμφανίζονται ως «κακά παιδιά», αλλά ως προϊόντα ενός συστήματος που δεν τα βλέπει καν· ενός συστήματος που αγνοεί την ύπαρξή τους.
Ο Mahi Binebine επιλέγει μια απλή, ανεπιτήδευτη γλώσσα για να περιγράψει ένα περιβάλλον κοινωνικής εγκατάλειψης. Δεν υιοθετεί έναν διδακτικό ή καταγγελτικό τόνο. Αντίθετα, στέκεται παρατηρητής, δίνοντας φωνή στα πρόσωπα της ιστορίας του, χωρίς να τα κρίνει. Αν και το μυθιστόρημα δεν στηρίζεται σε κάποια καταιγιστική πλοκή, η δύναμή του βρίσκεται στην απλότητα της αφήγησης, που κυλά αβίαστα και συγκινεί χωρίς να κραυγάζει.
Με το βιβλίο αυτό, ο συγγραφέας δεν ψάχνει ενόχους. Αντιθέτως, παρουσιάζει το πώς οι συνθήκες κοινωνικού αποκλεισμού και εξαθλίωσης μπορούν να γίνουν το εκκολαπτήριο του εξτρεμισμού. Οι τζιχαντιστές με τη ρητορική τους μαεστρία έρχονται στις ζωές των ηρώων ως σωτήρες, οι οποίοι αναπληρώνουν ένα υπαρξιακό κενό· το κενό του ανήκειν, της αναγνώρισης, της αξιοπρέπειας.
Έτσι, γίνεται φανερό ότι τα παιδιά αυτά δεν κινητοποιούνται από το μίσος, αλλά από την ανάγκη τους να βρουν νόημα στη ζωή. Με αυτόν τον τρόπο, το βιβλίο θα λέγαμε πως λειτουργεί ως μια άτυπη κοινωνιολογική μελέτη για το πώς η παραμέληση και η συλλογική απαξίωση μπορούν να γίνουν οι πρώτες ύλες του φανατισμού, φτάνοντας μέχρι τον θάνατο. Το μυθιστόρημα δεν προσπαθεί να εξηγήσει την τρομοκρατία, αλλά το πώς γεννιέται η απόγνωση που την κάνει εφικτή. Προσπαθεί να ανακαλύψει το πότε ο θάνατος παύει να τρομάζει και γίνεται υπόσχεση.
Η ταινία «Horses of God»
Το 2012, το μυθιστόρημα Τα Αστέρια του Σίντι Μουμέν μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο από τον Nabil Ayouch με τον τίτλο Les chevaux de Dieu/Horses of God (Τα Άλογα του Θεού). Η ταινία απέσπασε πολλά διεθνή βραβεία και επιλέχθηκε ως η επίσημη πρόταση του Μαρόκου για το Όσκαρ καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας. H κινηματογραφική μεταφορά παραμένει πιστή στο πνεύμα και στη δομή του βιβλίου, υιοθετώντας μια σχεδόν ντοκιμαντερίστικη αισθητική με λιτά μέσα και έντονη κοινωνική ματιά.
Αν και το σενάριο ακολουθεί τον βασικό άξονα της αφήγησης του Binebine, υπάρχουν κάποιες διαφοροποιήσεις: ένας από τους παιδικούς χαρακτήρες απουσιάζει, ενώ ένας άλλος παρουσιάζεται αποκομμένος από τη διαδικασία της ιδεολογικής μεταστροφής, μαζί με μικρές ακόμη αποκλίσεις από το πρωτότυπο. Ωστόσο, αυτές οι παρεκκλίσεις δεν αποδυναμώνουν το μήνυμα, παρόλο που θα λέγαμε πως το βιβλίο υπερτερεί σε βάθος και συναίσθημα.
Τόσο ο Binebine όσο και ο Ayouch δεν επιδιώκουν να δικαιολογήσουν τον ισλαμικό φονταμενταλισμό, ούτε να αναπαραστήσουν τους μηχανισμούς στρατολόγησης. Εκείνο που τους ενδιαφέρει είναι να φωτίσουν τις κοινωνικοοικονομικές, πολιτισμικές και υπαρξιακές συνθήκες που γεννούν τον εξτρεμισμό και τη μισαλλοδοξία. Δεν προσφέρουν απαντήσεις, αλλά υποδεικνύουν την ανάγκη κατανόησης.
Τι μένει όταν δεν έχεις τίποτα να χάσεις;
Τα Αστέρια του Σίντι Μουμέν δεν είναι απλώς μια αφήγηση για την τρομοκρατία ή την ιδεολογική χειραγώγηση. Είναι μια βαθιά ανθρώπινη ματιά στα κενά που αφήνει η κοινωνία, όταν αγνοεί τους πιο ευάλωτους. Μέσα από τις ζωές αυτών των παιδιών, ο Mahi Binebine και ο Nabil Ayouch μάς καλούν να δούμε πέρα από την επιφάνεια του φανατισμού και να αναζητήσουμε τα κοινωνικά και ψυχικά αίτια που τον γεννούν.
Αν φέρουμε αυτό το μήνυμα στο παρόν, θα διαπιστώσουμε πως η απόσταση δεν είναι μεγάλη. Η αποξένωση και η ιδεολογική ευαλωτότητα διατρέχουν και τη δική μας κοινωνία. Πολλοί νέοι μεγαλώνουν σήμερα μέσα σε έλλειψη κοινωνικής φροντίδας, υποβάθμιση της δημόσιας παιδείας, ανεργία, απουσία προοπτικής και αίσθηση κοινωνικού αποκλεισμού.
Στην αναζήτηση ταυτότητας και ανήκειν, κάποιοι στρέφονται στα άκρα. Πολλοί εγκλωβίζονται σε μορφές πολιτικού και ιδεολογικού φανατισμού, σε ρητορικές μίσους, ανεξέλεγκτη βία και θεωρίες συνωμοσίας, που συντηρητικοποιούν και διχάζουν την κοινωνία, κλείνοντας τους ορίζοντές της. Η αναπαραγωγή ανισοτήτων δεν είναι αόρατη. Είναι χειροπιαστή και καλλιεργείται καθημερινά. Κι έτσι, δημιουργείται ένας κύκλος: η εγκατάλειψη γίνεται έδαφος, όπου φυτρώνει η απελπισία και θεριεύει ο φανατισμός.
Στο τέλος, το έργο Τα Αστέρια του Σίντι Μουμέν μας καλεί να αναγνωρίσουμε πως ο δρόμος προς τη βία περνά μέσα από την ερήμωση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και της ελπίδας. Είναι μια υπενθύμιση να μην στρέφουμε το βλέμμα αλλού, γιατί εκεί όπου απλώνεται η σιωπή, μπορεί να ριζώσει ο φόβος και να φωτίσει τον ουρανό με τα πιο σκοτεινά αστέρια.
