Ο Σοβιετικός κινηματογράφος, από την επιτυχία της Οκτωβριανής Επανάστασης το 1917, και τους κοινωνικούς μετασχηματισμούς που επέφερε, έως και την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991 κατάφερε να χαράξει την δική του πορεία, μέσα από την οποία, η τέχνη του κινηματογράφου, που μέχρι τότε ήταν ξεκάθαρη δυτική υπόθεση, βγήκε πλουσιότερη.
Παρά την -πολλές φορές απροκάλυπτη- αντικομμουνιστική προπαγάνδα από τη Δύση, ο σοβιετικός κινηματογράφος, είτε με τον μεταπολεμικό Ντοστογιέφσκι και τον ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα του, είτε με την πρώιμη έμφαση του στον σοσιαλιστικό ρεαλισμό, κατάφερε να πρωτοτυπήσει σε πολλούς τομείς, τόσο στον τομέα της κινηματογραφικής τεχνικής όσο και στον τρόπο προσέγγισης και σκιαγράφησής της συναισθηματικής πολυπλοκότητας των χαρακτήρων.
Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο σοβιετικός κινηματογράφος, ο οποίος μέχρι τότε λειτουργούσε κυρίως ως πρόσφορο μέσο μελέτης και εκθειασμού του παρελθόντος (με ιστορικά αριστουργήματα όπως: Ιβάν ο τρομερός και Αλεξάντερ Νέβσκι) αλλά και ως μέσο προσανατολισμού σε ένα νέο σοσιαλιστικό περιβάλλον, αποκτά την τελική μορφή του. Ο μεταπολεμικός σοβιετικός κινηματόγραφος διακατέχεται από έναν ενδοσκοπικό και σατιρικό χαρακτήρα, που δεν φοβάται να αμφισβητήσει τα κίνητρα των πρωταγωνιστών του αλλά και την ίδια την σοβιετική καθημερινότητα.
Έχοντας υποστεί πάνω από 25 εκατομμύρια απώλειες, αλλά και εκτενείς καταστροφές, ο σοβιετικός κινηματογράφος ανέλαβε να αναπαραστήσει με ωμό και ψυχρό τρόπο τις κτηνωδίες του πολέμου, προσφέροντας μας πλήθος πολεμικών (ή καλύτερα αντιπολεμικών) ταινιών- εφαλτήριο στοχασμού πάνω στις τραγωδίες που βίωσαν εκατομμύρια αθώοι άνθρωποι. Μερικές αξιοσημείωτες από αυτές είναι:
Come and see (1985) Έλεμ Κλιμόφ
Come and See|Έλεμ Κλιμόφ| Σοβιετική ένωση|1985| 142′
Πρωταγωνιστούν: Αλεξέι Κραμτσέφκο, Ολγκα Μιρόνοβα, Λιουμπομίρας Λαουσιαβίσιους
Η ταινία ακολουθεί τον δεκατετράχρονο πρωταγωνιστή της, Φλιόρα, ο οποίος με όλη την αθωότητα που χαρακτηρίζει ένα παιδί, παίζει αναπαριστώντας σκηνές πολέμου σε ένα βομβαρδισμένο τοπίο. Διακατεχόμενος από αφελή σκέψη ηρωισμού και ανδρειοσύνης, και από την θελκτική επιθυμία της πρώιμης ενηλικίωσης, αναζητά και βρίσκει ένα τουφέκι θαμμένο κάτω από το ισοπεδωμένο έδαφος, με το όποιο θα καταταγεί στο μέτωπο εναντίον των Γερμανών.
Φτάνοντας στο στρατόπεδο, το ζωηρό κλίμα που επικρατεί δεν θα μπορούσε να τον προϊδεάσει για όσα θα ακολουθήσουν στη συνέχεια. Η πρώτη μέρα παραπέμπει περισσότερο σε κατασκήνωση, με τραγούδια και ομαδικές φωτογραφίες, και ο νεαρός πρωταγωνιστής με προσφιλή χαρά και σοβαρότητα αναλαμβάνει τον ρόλο του φύλακα. Μέσα στα επόμενα λεπτά, δίχως κάποιο προανάκρουσμα, και με τη βοήθεια του ανατριχιαστικού ηχητικού μοντάζ, ο τόνος της ταινίας έχει μετατοπιστεί ολοκληρωτικά.
Η κάμερα συνεχίζει να ακολουθεί τον Φλιόρα καθώς αυτός βαδίζει δίπλα στον θάνατο και την καταστροφή, και μόνο μέσα σε λίγες στιγμές, θα παρατηρήσει κανείς ότι η παιδικότητα που ήταν χαραγμένη στο πρόσωπο του -και ως θεατές είχαμε συνηθίσει από τις πρώτες σκηνές- αντικαταστάθηκε από ένα κενό, πελιδνό, σχεδόν παράλυτο πρόσωπο.
Μέχρι το ηθικά αμφίσημο τέλος, ο κεντρικός άξονα του πρωταγωνιστή, αλλά και του θεατή, έχει μετακινηθεί αμετάκλητα, αυτό επιτυγχάνεται κυρίως μέσα από την ωμή αναπαράσταση της παράνοιας και του τρόμου, που γίνεται με μακρινά και αργόσυρτα πλάνα τα οποία συχνά συνοδεύουν κραυγές απόγνωσης, ικανές να κάνουν τον καθένα να νιώσει άβολα. Η ιστορία εκτυλίσσεται σε ένα χωριό της Λευκορωσίας, ένα από τα 628 που κατάπιε ο θάνατος, μαζί με τους κατοίκους του, στο Ανατολικό μέτωπο.
Ivans Childhood (1962) Άντρει Ταρκόφσκι
Ιvans childhood| Άντρει Ταρκόφσκι| Σοβιετική ένωση|1962| 95΄
Πρωταγωνιστούν: Νικολάι Μπουρλγιάεφ, Στεπάν Κριλόφ, Νικολάι Γκρίνγκο, Ιρίνα Ταρκόφσκαγιά
Μια ακόμα ταινία, όπου ο αποδέκτης της ανελέητης βιωματικής εμπειρίας του πολέμου είναι ένα ανήλικο αγόρι, “τα παιδικά χρόνια του Ιβάν” είναι η πρώτη ταινία μεγάλου μήκους του περίφημου σκηνοθέτη Αντρέι Ταρκόφσκι, και είναι βασισμένη πάνω στο διήγημα του Μπογκομόλοφ με τίτλο “Ιβάν”. Η ιστορία ακολουθεί τον Ιβάν, ένα δωδεκάχρονο αγόρι, ο οποίος χάνει την μητέρα του από τους ναζί και μην έχοντας πλέον κάτι να χάσει, κατατάσσεται στον σοβιετικό στρατό, όπου θα συμμετέχει σε αναγνωριστικές αποστολές.
Αυτό που ξεχωρίζει στα παιδικά χρόνια του Ιβάν, είναι ότι σε αντίθεση με παρόμοιες αντιπολεμικές ταινίες, στην κινηματογραφική οθόνη δεν λαμβάνουν χώρο βίαιες πολεμικές συγκρούσεις. Η ταινία δεν αποσκοπεί να μεταφέρει την βαναυσότητα του πολέμου, μέσα από ηρωικές αποστολές ή μέσα από ωμές σκηνές βίας. Αντιθέτως, ολόκληρη η ταινία εξελίσσεται στο διάλειμμα μεταξύ δύο αποστολών, με αποτέλεσμα καθόλη τη διάρκειά της, να επικρατεί μια συγκρατημένη ένταση.
Ο θεατής συνεχώς αισθάνεται πως κάτι θα συμβεί από στιγμή σε στιγμή, δημιουργείται μια ατμόσφαιρα ανησυχητική η οποία παραμένει, μέχρι το τέλος. Πράγματι, αποτελεί μια ανορθόδοξη περιγραφή του πολέμου, μια υπερένταση που την βιώνει και ο θεατής μέσα από τη ματιά του νεαρού πρωταγωνιστή. Οι τεταμένες αυτές καταστάσεις, εναλλάσσονται συχνά με ονειρικές εικόνες.
Η πολυπλοκότητα και η τραγικότητα της προσωπικότητας του Ιβαν, δεν μπορεί να εξηγηθεί μέσω της λογικής της γραμμικής ακολουθίας, και ο Ταρκόφσκι χρησιμοποίει την ποιητική αλληλουχία των σκηνών, προκειμένου να σκιαγραφήσει τον τραγικό πρωταγωνιστή του έργου. Έτσι δημιουργείται ένας καμβάς αντιθέσεων, όπου το βαρύ και νευρικό κλίμα του πολέμου διαδέχονται σκηνές ονειρικού χαρακτήρα. Όνειρα των παιδικών χρόνων που ίσως έχουν αντισταθμιστική λειτουργία, και προσπαθούν να θυμίσουν στον πρωταγωνιστή μας, ότι δεν είναι παρά ένα παιδί. Πόσα νέα όνειρα και καινούργιες αναμνήσεις στέρησε από παιδιά, ο πόλεμος;
The Cranes Are Flying(1957) Μιχαήλ Καταλόζοφ
The Cranes are Flying | Mιχαήλ Καλατόζοφ | Σοβιετική Ένωση |1957 | 90΄
Πρωταγωνιστούν: Τατιάνα Σαμοήλοβα, Αλεξέι Μπατάλοφ, Βασίλι Μερκούρεφ, Αλεξάντρ Σβόριν
Μια ακόμα ανορθόδοξη απεικόνιση των συνεπειών του πολέμου, και της νίκης του Κόκκινου στρατού ενάντια στον φασισμό, αυτή την φορά μέσα από μία ιστορία αγάπης, σημαντικό γεγονός για εκείνη την εποχή: αποτελεί, από τις πρώτες ταινίες που τοποθέτησαν τον σοβιετικό κινηματογράφο σε διαφορετική πορεία από τον δρόμο του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, που αποτελούσε, ακόμα και τέσσερα χρόνια μετά τον θάνατο του Στάλιν, κυρίαρχη αισθητική σε κάθε μορφή τέχνης.
Η ταινία διαδραματίζεται στη Μόσχα το 1941 όπου η Βερόνικα και ο Μπόρις, ένα νεαρό ερωτευμένο ζευγάρι, ονειροπολεί κοιτάζοντας τους γερανούς, που γαλήνια πετάνε στον ουρανό. Όνειρα για γάμο, και για μια κοινή ζωή θα υποστούν ένα βίαιο σταματημό, όταν ξάφνου ανακοινώνεται πως η Ρωσία βρίσκεται σε πόλεμο με τις Γερμανικές φασιστικές δυνάμεις. Σε μικρό χρονικό διάστημα, στον ουρανό αντί για γερανοί θα πετάνε γερμανικά βομβαρδιστικά αεροσκάφη και ο Μπόρις, θα έχει στρατευτεί εθελοντικά στον Κόκκινο στρατό.
Λίγο καιρό αργότερα θεωρείται αγνοούμενος. Το μεγαλύτερο μέρος της ταινίας ακολουθεί τη Βερόνικα, μια αντισυμβατική για εκείνη την εποχή πρωταγωνίστρια η οποία βιώνοντας και η ίδια τις συνέπειες του πολέμου διατηρεί την ελπίδα ότι ο αγαπημένος της θα επιστρέψει. Το γεγονός αυτό καθιστά την ταινία εξαιρετικά ριζοσπαστική σε σύγκριση με οτιδήποτε είχε προβληθεί έως τότε στους σοβιετικούς κινηματογράφους, καθώς ο πόλεμος παρουσιάζεται από την πλευρά όσων έμειναν πίσω. Στη σύντομη διάρκειά της, δεν υπάρχουν παρά ελάχιστες σκηνές από το μέτωπο του πολέμου.
Πρόκειται για μια ταινία ξεκάθαρα ψυχολογική, η οποία ξεκινάει με σταθερή κάμερα και μακρινές λήψεις με προοπτική, που καταφέρνουν να τοποθετήσουν με γλαφυρό τρόπο το ερωτευμένο ζευγάρι στα πλαίσιά της ακόμα ειρηνικής Μόσχας, και στη συνέχεια αντικαθίσταται από ασταθή πλάνα με την κάμερα στο χέρι, δίνοντας συχνή έμφαση στο πρόσωπο της Βερόνικας.
Ο ίδιος ο χαρακτήρας της Βερόνικα επιδέχεται πολλές μεταβάσεις. Πιο συγκεκριμένα, την αρχική αγωνία της με την αναχώρηση του αγαπημένου της διαδέχεται μια στωική στάση και αδιαφορία για ό,τι συμβαίνει στη ζωή της: μακριά από τον έρωτα της δεν βρίσκει ιδιαίτερο νόημα.
Στο τέλος της ταινίας, έπειτα από μια σειρά γεγονότων η Βερόνικα βρίσκει την πνευματική της λύτρωση και με τη λήξη του πολέμου συνειδητοποιεί πως πάρα την αδυσώπητη φύση του, ο γλυκός έρωτας θα συνεχίζει για πάντα να ζει, και οι γερανοί θα πετούν για πάντα στον γαλανό ουρανό. Η ταινία θέτει τα ερωτήματα: πόσοι τελευταίοι αποχαιρετισμοί δεν ειπώθηκαν ποτέ; Πόσα νυφικά ράφτηκαν τα οποία δεν φορέθηκαν ποτέ; Πόσα παθιασμένα φιλιά που ήταν να δοθούν δεν δόθηκαν; Πρόκειται πραγματικά για ένα ποιητικό αντιπολεμικό αριστούργημα.
