Οι έννοιες της κριτικής σκέψης και της δημιουργικότητας, καθώς και το αν υπάρχει τρόπος να τις εμφυσήσουμε στα παιδιά, προβλημάτισαν για πολλά χρόνια τους ειδικούς που ασχολήθηκαν εκτενώς με το θέμα. Σήμερα πλέον τα ερευνητικά δεδομένα συγκλίνουν στο ότι αυτές οι έννοιες είναι παρούσες σε όλους μας ανεξαιρέτως, κι όχι μόνο σε μερικά «χαρισματικά» άτομα, κι απλά χρειάζεται να καλλιεργηθούν κατάλληλα. Η σημασία τους στην ατομική εξέλιξη του ατόμου είναι τεράστια και δεν χρειάζεται να επεκταθούμε περισσότερο σε αυτό όσο, κυρίως, στο πώς μπορεί πρακτικά να γίνει αυτή η καλλιέργεια.
Η ανάπτυξη της δημιουργικότητας και της κριτικής σκέψης απαιτεί τη μεσολάβηση όλων όσων εμπλέκονται στη ζωή του ατόμου. Μάλιστα, αν αυτή ξεκινήσει από μικρή ηλικία όσο ακόμα το παιδί δεν συμμετέχει σε άλλες κοινωνικές ομάδες, παρά μόνο στο ενδοοικογενειακό περιβάλλον, τόσο πιο έτοιμο θα είναι αργότερα να ανταποκριθεί σε πολλές από τις προκλήσεις του σχολείου και όχι μόνο.
Παρακάτω θα αναφερθούν κάποια απλά βήματα τα οποία μπορούν, αν γενικευτούν, να βοηθήσουν σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις. Αφορούν κυρίως καταστάσεις που προκύπτουν από την νηπιακή μέχρι και την προεφηβική ηλικία του παιδιού, αλλά είναι εφικτό να προσαρμοστούν και σε μεγαλύτερες ηλικίες. Ωστόσο, πάντα θα πρέπει να είμαστε σε θέση να αναζητήσουμε πιο συγκεκριμένη βοήθεια, αν εμφανιστεί κάποιο δυσεπίλυτο θέμα.
Α) Βασική κατευθυντήρια γραμμή για κάθε είδους διάδραση με το παιδί πρέπει να είναι η ύπαρξη της γονεϊκής αγάπης και της στοργής, οι οποίες πρέπει να συνοδεύονται από ΥΠΟΜΟΝΗ, ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ και ΔΙΑΘΕΣΗ ΧΡΟΝΟΥ. Όσο, όμως, αυτονόητες κι αν είναι αυτές οι έννοιες για τους γονείς, το παιδί μπορεί να μην τις βιώνει έτσι.
Αυτό που χρειάζεται είναι να αφιερώνετε κάποιο χρόνο παίζοντας και μιλώντας μαζί του, ώστε να ξέρει ότι είστε διαθέσιμοι όποτε και αν χρειαστεί. Ακόμα κι αν για οποιονδήποτε λόγο κάποια μέρα δεν μπορείτε πραγματικά να ασχοληθείτε μαζί του (λόγω ασθένειας, επαγγελματικής υποχρέωσης κλπ.), θα πρέπει να του το γνωστοποιήσετε εξηγώντας τους λόγους, για να καταλάβει τι συμβαίνει. Από την άλλη δε χρειάζεται να είστε συνέχεια πάνω από το κεφάλι του και να «απαιτείτε» να είστε συνέχεια μαζί.
Χρειάζεται να το αφήνετε σταδιακά μόνο του αρκετές φορές είτε όταν παίζει, είτε όταν αργότερα θα ξεκινήσει να μελετάει τα μαθήματά του. Στην περίπτωση αυτή πρέπει η παρουσία σας να είναι διακριτική έχοντας επισημάνει ότι είστε εκεί στην περίπτωση που χρειαστεί κάτι.
Αν επιτύχετε αυτού του είδους τη σχέση από τα πρώτα αναπτυξιακά στάδια του παιδιού, προλαμβάνετε τη δημιουργία πολλών επικοινωνιακών προβλημάτων στη συνέχεια, κυρίως γιατί το παιδί αναγνωρίζει ότι και δικό του χώρο και χρόνο έχει, αλλά και ότι είστε εκεί για οτιδήποτε χρειαστεί.
Β) Από τη στιγμή που θα εξασφαλιστεί το προηγούμενο, μπορούμε να προχωρήσουμε στο επόμενο στάδιο. Γενικά, η κριτική σκέψη έχει μικρή σχέση με την απλή συσσώρευση πληροφοριών και γνώσης. Αν και οι γνώσεις μπορούν να υποστηρίξουν την ανάπτυξή της, χρειάζεται να κινητοποιηθούν άλλες νοητικές λειτουργίες, ώστε αυτή να αναπτυχθεί ικανοποιητικά.
Βασικοί άξονες είναι η θέληση-ικανότητα του παιδιού να σκέφτεται, να μαθαίνει, να ρωτάει και να επικοινωνεί (χωρίς κάποια συγκεκριμένη σειρά). Από τη στιγμή που είναι σε θέση να κάνει όλα αυτά χωρίς να ντρέπεται ή να φοβάται, τότε έχει γίνει το πρώτο βήμα, ώστε να αναπτυχθεί η κριτική του σκέψη. Πώς μπορεί να γίνει αυτό;
Είναι σημαντικό το παιδί από την προσχολική ηλικία να βάζει τον εαυτό του στη διαδικασία της σκέψης και της ανάλυσής της. Ένα εύκολο καθημερινό «κόλπο» που μπορείτε να χρησιμοποιείτε συχνά (και που μπορεί να οδηγήσει σε πολύ ενδιαφέρουσες συζητήσεις!) είναι, όταν το παιδί κάνει μια δήλωση, εκφράζει μια γνώμη, βγάζει κάποιο συμπέρασμα κλπ, να του ζητάτε να σας εξηγήσει τον τρόπο σκέψης του πίσω από αυτό που είπε. Δεν είναι ανάγκη να συμφωνείτε ή όχι μαζί του, όπως επίσης δεν είναι σκοπός να βρεθεί στο τέλος ποιος είναι σωστός και ποιος όχι.
Σημασία έχει να μπαίνει στη διαδικασία να σκέφτεται πάλι αυτό που είπε και να αναζητάει τους λόγους που το είπε. Η διαδικασία αυτή κινητοποιεί όλες εκείνες τις εσωτερικές εγκεφαλικές διεργασίες που χρειάζεται να είναι ενεργές για την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης.
Γ) Γενικά αποφύγετε να δίνετε συμβουλές, υποδείξεις ή διαταγές ως προς το πώς θα πρέπει να κάνει κάτι το παιδί. Ο «αυταρχικός» αυτός τρόπος ήταν ίσως ιδιαίτερα συνήθης στις προηγούμενες γενιές και τα ερευνητικά δεδομένα είναι πολύ διαφωτιστικά όσον αφορά τις ολέθριες συνέπειες της πλήρους κατευθυντικότητας-παροχής «βοήθειας» αυτού του είδους στη ζωή του ατόμου και προφανώς και στο κομμάτι της δημιουργικότητας.
Αυτό που μπορείτε να κάνετε σε κάποια πράγματα είναι ίσως να δώσετε μια μικρή βοήθεια ή να κάνετε κάποια υπόδειξη στην αρχή (π.χ. «τα κορδόνια τα δένουμε έτσι», «καλό είναι όταν διαβάζεις να μην έχεις ανοιχτό υπολογιστή δίπλα» κλπ.) και μετά να αφήσετε το παιδί σταδιακά να κάνει πράγματα μόνο του επισημαίνοντας, ωστόσο, ότι θα είστε εκεί σε περίπτωση που χρειαστεί κάτι.
Το συγκεκριμένο βήμα, αν και μπορεί να ξεσηκώσει αρκετές ενστάσεις σε πολλά σημεία του, είναι ιδιαίτερα σημαντικό, γιατί επιφέρει ουσιαστικά και σταδιακά μια αυτονόμηση η οποία κατέχει εξέχουσα θέση στην ανάπτυξη της κριτικής σκέψης.
Δ) Η ικανότητα εξεύρεσης προσωπικού κινήτρου παίζει, επίσης, σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της κριτικής σκέψης και της δημιουργικότητας. Κι αν στα παιδιά το κίνητρο έχει απλά να κάνει με το αν «μου αρέσει κάτι τώρα», όσο μεγαλώνουν η διαδικασία αυτή γίνεται πιο πολύπλοκη. Αυτό το οποίο πρέπει σίγουρα να γίνει κατανοητό στο παιδί είναι να ασχολείται με πράγματα που το ενδιαφέρουν, το κρατούν ικανοποιημένο και ευτυχισμένο όσο ασχολείται μαζί τους κι ότι οι γονείς είναι εκεί, για να το βοηθήσουν όταν και αν χρειαστεί.
Το ότι στον πατέρα αρέσει το ποδόσφαιρο ή το ότι στη μητέρα αρέσει η φωτογραφία δεν σημαίνει ότι αυτά θα πρέπει να αρέσουν και στο παιδί. Δώστε στο παιδί την ελευθερία να επιλέξει αυτό με ό,τι θέλει να ασχολείται με βάση τα βιώματά του και τις αποφάσεις του.
Επίσης, η ενασχόληση με πολλά πράγματα ναι μεν δίνει δυνατότητες επιλογής, αλλά τις περισσότερες φορές μπερδεύει το παιδί. Μπορεί να ακούγεται πολύ δημιουργικό για ένα παιδί 10 ετών να ασχολείται με μπάσκετ, θέατρο και μουσική, ενώ ταυτόχρονα να πηγαίνει σχολείο και να έχει και φροντιστήρια αγγλικών και ιταλικών, αλλά μακροπρόθεσμα αυτό δημιουργεί τεράστιο φόρτο κούρασης σωματικής και ψυχικής τόσο στο ίδιο όσο και στους γονείς.
Οπότε, γενικότερα, μην δώσετε βάση στην ποσότητα των ενασχολήσεων όσο στην ποιότητα, να μπορεί δηλαδή να γευτεί τη χαρά της πλήρους ενασχόλησης με συγκεκριμένα πράγματα που ξεκάθαρα το ευχαριστούν.
Ε) Τέλος, η σωστή ανάπτυξη γενικότερα, άρα αντίστοιχα και η ανάπτυξη της δημιουργικότητας και της κριτικής σκέψης, προϋποθέτει και την επιλογή ενός κατάλληλου περιβάλλοντος (σχολικού, αθλητικού, μουσικού κλπ.), όπου η επικοινωνία με τους υπεύθυνους είναι υγιής και πραγματικά βασίζεται σε σύγχρονα μοντέλα και πρότυπα.
Αυτό το τελευταίο, αν και αποτελεί μεγάλο ερωτηματικό για το αν εφαρμόζεται σωστά γενικότερα στη χώρα μας, σίγουρα δημιουργεί μια σειρά ενδιαφερουσών καταστάσεων.
Ακόμα και σε περιπτώσεις που κάποιος δάσκαλος/προπονητής/καθηγητής δεν συμπεριφέρεται σωστά, απαιτείται να συζητήσουμε με το ίδιο το παιδί την κατάσταση, να μας εξηγήσει την άποψή του και να ακούσουμε το τι πραγματικά θέλει πριν κάνουμε οποιαδήποτε κίνηση. Είναι ιδιάζουσας σημασίας το ότι το κομμάτι της σύναψης διαπροσωπικών σχέσεων, καθώς και ο τρόπος διαχείρισης αρνητικών καταστάσεων που προκύπτουν από τις σχέσεις, έχει τεράστιο αντίκτυπο στη σκέψη του παιδιού.
Κλείνοντας, είναι σίγουρο ότι τα παραπάνω βήματα πολλές φορές δεν θα φέρουν από μόνα τους αποτελέσματα. Σε κάθε δύσκολη περίπτωση κρίνεται επιτακτική η αναζήτηση βοήθειας από κάποιον εξειδικευμένο επαγγελματία. Γιατί, όπως πλέον είναι διαδεδομένο, η αναζήτηση βοήθειας δεν συνεπάγεται αδυναμία, ούτε θεωρείται ντροπή.
