Παίρνοντας ως αφορμή τη δημοφιλή σειρά του HBO The White Lotus, που πρόσφατα κυκλοφόρησε την τρίτη της σεζόν, εστιάζουμε στις συνέπειες του σύγχρονου τουριστικού μοντέλου και θέτουμε το ερώτημα: είναι εφικτός ο βιώσιμος τουρισμός σε έναν κόσμο υπερκατανάλωσης, περιβαλλοντικής πίεσης και πολιτιστικής αλλοίωσης;
Μέσα από το λεγόμενο White Lotus effect και την έννοια του screen tourism, εξετάζουμε πώς η αναπαράσταση των τουριστικών παραδείσων στη μικρή οθόνη επηρεάζει τις τοπικές κοινωνίες. Θα δούμε, επίσης, τις διαφορές ανάμεσα στους όρους «gentrification» και «touristification». Ακόμα, θα αναρωτηθούμε κατά πόσο η οικονομική άνθηση, που προκαλεί ο τουρισμός, συνοδεύεται από περιβαλλοντικό κόστος, υπερτουρισμό και απώλεια πολιτιστικής ταυτότητας.
«The White Lotus»: Εξωτικός τουρισμός, ταξική σάτιρα και υπαρξιακή δυσφορία πίσω από την πολυτέλεια
Το The White Lotus είναι μια αμερικάνικη σειρά με στοιχεία μαύρης κωμωδίας και δράματος· μια δημιουργία του Mike White. Πρόκειται για μια ταξική σάτιρα, που εκτείνεται σε τρεις αυτοτελείς κύκλους με έξι, επτά και οκτώ επεισόδια αντίστοιχα. Κάθε σεζόν διαδραματίζεται σε διαφορετικό εξωτικό προορισμό (Χαβάη, Σικελία, Ταϊλάνδη), με νέο καστ χαρακτήρων, εκτός από ορισμένες επαναλαμβανόμενες φιγούρες.
Η πλοκή κάθε κύκλου ακολουθεί τις διακοπές εξαιρετικά πλούσιων επισκεπτών και του προσωπικού ενός φανταστικού ξενοδοχειακού συγκροτήματος πολυτελείας, με την επωνυμία The White Lotus. Κατά τη διάρκεια μιας εβδομάδας, οι ιστορίες των χαρακτήρων μπλέκονται μέσα από παρεξηγήσεις, συγκρούσεις και ψυχοκοινωνικές δυσλειτουργίες, οδηγώντας άλλοτε σε ευτράπελες καταστάσεις και τραγικά γεγονότα κι άλλοτε σε υπαρξιακά αδιέξοδα.
Αν και οι ιστορίες περιστρέφονται κυρίως γύρω από προσωπικές σχέσεις (οικογενειακές, ερωτικές, φιλικές, επαγγελματικές), η σειρά βρίθει κοινωνικών σχολίων. Οι χαρακτήρες, μέλη της προνομιούχας αστικής τάξης, δεν παρουσιάζονται μονόπλευρα ή αποκλειστικά αντιπαθητικοί. Αντίθετα, απογυμνώνονται μέσα από τις υπερβολές και τις αντιφάσεις τους, καθώς προβλήματα μικρής κλίμακας αποκτούν τεράστιες διαστάσεις στα μάτια τους.
Η σειρά εστιάζει θεματικά σε σύγχρονα ζητήματα εξουσίας, κοινωνικής τάξης, φύλου, σεξουαλικότητας, αλλά και πίστης· ιδιαίτερα μέσω της σύγκρισης ανατολικής και δυτικής κοσμοαντίληψης. Σε τελική ανάλυση, το The White Lotus διακωμωδεί και κριτικάρει τον υπερπολυτελή τουρισμό, αλλά ταυτόχρονα λειτουργεί και ως παράδοξη διαφήμισή του.
Όταν η φαντασία επηρεάζει την πραγματικότητα: Το φαινόμενο του screen tourism
Η επιτυχία του The White Lotus δεν περιορίζεται μόνο στη σεναριακή του οξύνοια ή στην εκλεπτυσμένη αισθητική του. Η σειρά, όπως και πολλές ακόμη κινηματογραφικές και τηλεοπτικές παραγωγές (Game of Thrones, The Lord of the Rings, Emily in Paris, Outlander), έχει συντελέσει στην ανάδειξη ενός σχετικά πρόσφατου φαινομένου: του screen tourism, του τουρισμού που πυροδοτείται από τις τοποθεσίες γυρισμάτων. Από τη Χαβάη μέχρι τη Σικελία και την Ταϊλάνδη, οι προορισμοί που φιλοξενούν τους φανταστικούς παραδείσους του White Lotus γνωρίζουν κατακόρυφη αύξηση επισκεπτών μετά την προβολή των επεισοδίων.
Το φαινόμενο αυτό έχει ονομαστεί White Lotus effect. Αν και στην επιφάνεια φαντάζει θετικό, μιας και συνοδεύεται από αυξημένα έσοδα, παγκόσμια προβολή, τουριστική αναγέννηση, στην πράξη εγείρει σοβαρά ζητήματα. Ο μαζικός και γρήγορος τουρισμός, που προκαλείται από τέτοια φαινόμενα δεν είναι πάντα ελεγχόμενος και, συχνά, κάθε άλλο παρά βιώσιμος τουρισμός είναι.
Η τοπική κοινωνία καλείται να εξυπηρετήσει νέες ανάγκες με υποδομές, που δεν είναι σχεδιασμένες για τέτοια κλίμακα. Παράλληλα, το κόστος ζωής, η ρύπανση και η απώλεια της πολιτιστικής αυθεντικότητας αυξάνονται εξαιτίας αυτού. Και το ερώτημα που τίθεται είναι: ποιος ωφελείται πραγματικά από αυτή την «τουριστική προβολή»;
Gentrification και touristification: Δύο όψεις της ίδιας απώλειας για τις τοπικές κοινωνίες
Είναι σημαντικό, σε αυτό το σημείο, να γίνει μια σύντομη αναφορά στους σύγχρονους και δημοφιλείς όρους «gentrification» και «touristification».
Ο όρος gentrification, σε ελεύθερη μετάφραση, σημαίνει «εξευγενισμός». Πρόκειται για ένα κοινωνικοοικονομικό φαινόμενο που περιγράφει την αναβάθμιση μιας υποβαθμισμένης περιοχής, κυρίως σε αστικά κέντρα. Ωστόσο, αυτή η «αναβάθμιση» συχνά οδηγεί στον εκτοπισμό των παλαιών κατοίκων από άτομα ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων. Το φαινόμενο αυτό συνήθως συνοδεύεται από αγορά, ανακαίνιση και εμπορική αξιοποίηση ακινήτων, με συνέπεια την άνοδο των τιμών και την αλλοίωση του αρχικού κοινωνικού ιστού. Ουσιαστικά, μιλάμε για μια ανακατανομή του πληθυσμού από τη χαμηλή τάξη προς μια αναδυόμενη, αστική, «εκλεπτυσμένη» τάξη. Πρόκειται, εν τέλει, για μια μορφή σιωπηλής ταξικής εκτόπισης.
Από την άλλη, ο όρος touristification αποδίδεται στα ελληνικά ως «τουριστικοποίηση» ή «τουριστικός εξευγενισμός». Οι έννοιες αυτές περιγράφουν τις διαδικασίες κατά τις οποίες μια περιοχή, γειτονιά ή και ολόκληρη πόλη μεταμορφώνεται εξαιτίας της ραγδαίας τουριστικής ανάπτυξης. Αυτό οδηγεί σε εκτόπιση των μόνιμων κατοίκων, αλλαγή της χρήσης γης και γενικότερα στη μετατροπή της περιοχής σε τουριστικό προϊόν. Η τοπική ζωή υποχωρεί μπροστά σε επιχειρηματικά συμφέροντα, ενώ οι μικρές, οικογενειακές δραστηριότητες αντικαθίστανται από επενδυτικά σχήματα, τουριστικά καταλύματα και πολυεθνικές. Ως αποτέλεσμα, το κόστος ζωής αυξάνεται, η καθημερινότητα των κατοίκων δυσχεραίνει και τελικά πολλοί αναγκάζονται να απομακρυνθούν.
Αν και οι δύο όροι αφορούν μορφές μεταβολής του αστικού και κοινωνικού χώρου, διαφέρουν ως προς την κινητήρια δύναμη: το gentrification συνδέεται περισσότερο με εσωτερικές αστικές επενδύσεις και ταξικές αναδιαρθρώσεις, ενώ το touristification προκύπτει από εξωτερική πίεση, που ασκεί ο τουρισμός πάνω στον τοπικό ιστό.
Ο τουρισμός σήμερα: Οικονομική ευημερία με κόστος για το περιβάλλον και την κοινωνία
Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, ο τουρισμός, πέρα από την οικονομική ανάπτυξη που φέρνει, συνοδεύεται από σημαντικές προκλήσεις. Αυτές αφορούν τον υπερπληθυσμό, το μη βιώσιμο κόστος διαβίωσης για τους ντόπιους, την πολιτιστική διάβρωση της τοπικής κοινωνίας και την περιβαλλοντική επιβάρυνση.
Υπερτουρισμός: Πώς η μαζική προσέλευση τουριστών αλλάζει τις πόλεις;
Όταν πόλεις, ιδιαίτερα μικρές ή νησιά όπως αυτά της Ελλάδας, κατακλύζονται από τουρίστες, οι τοπικοί πόροι πιέζονται πέρα από τα όριά τους. Υποδομές, μέσα μαζικής μεταφοράς, εστίαση, καταλύματα και το υγειονομικό σύστημα προσπαθούν να ανταποκριθούν στην αυξημένη ζήτηση, υφιστάμενα συχνά ανεπανόρθωτες φθορές. Τα σπίτια μετατρέπονται σε καταλύματα βραχυχρόνιας μίσθωσης (Airbnb), με αποτέλεσμα τα ενοίκια να εκτινάσσονται. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η πρόταση περιορισμού των μετακινήσεων των κατοίκων στη Σαντορίνη το περασμένο καλοκαίρι, προκειμένου να μειωθεί η κινητικότητα και η υπερφόρτωση του νησιού, το οποίο είχε κυριολεκτικά βουλιάξει από τουρίστες.
Περιβαλλοντικό κόστος: Οι συνέπειες της τουριστικής ανάπτυξης στη φύση
Παραλίες, ιστορικοί και αρχαιολογικοί χώροι υφίστανται μη αναστρέψιμη διάβρωση λόγω της μεγάλης κλίμακας τουρισμού. Σε πολλές περιοχές, όπως στα ελληνικά νησιά, παρατηρείται έλλειψη βασικών πόρων όπως το νερό, ενώ το αποχετευτικό σύστημα αδυνατεί να ανταπεξέλθει, προκαλώντας περιβαλλοντικά και υγειονομικά προβλήματα.
Απώλεια πολιτιστικής ταυτότητας: Η πρόκληση διατήρησης των παραδόσεων απέναντι στον τουρισμό
Σε τουριστικά ανεπτυγμένες περιοχές, οι τοπικοί πληθυσμοί συχνά περιορίζονται σε ρόλους «υπηρετών» και «ψυχαγωγών» των επισκεπτών. Στην πρώτη σεζόν του The White Lotus, οι γηγενείς Χαβανέζοι καλούνται να χορέψουν με παραδοσιακές ενδυμασίες για την απόλαυση των πλούσιων τουριστών. Πίσω από αυτό το θέαμα, η σειρά φωτίζει μια βαθύτερη αλήθεια: πολλοί ντόπιοι εργάζονται στον τουρισμό από ανάγκη, με τα έσοδά τους να διοχετεύονται σε νομικούς αγώνες ενάντια στην καταπάτηση της γης τους από ξένες επιχειρήσεις, όπως και το ίδιο το White Lotus.
Τουρισμός και ηθικά διλήμματα: Ποιος τελικά ωφελείται;
Ο screen tourism αναδεικνύεται ως μοχλός πολιτιστικής επιρροής και οικονομικής κερδοφορίας, διαμορφώνοντας τις σύγχρονες ταξιδιωτικές τάσεις. Ωστόσο, πίσω από τις εντυπωσιακές εικόνες και την υπόσχεση του εξωτισμού, κρύβονται σοβαρά ερωτήματα. Ποιο είναι το τίμημα της ανάπτυξης; Ποιος αποκομίζει το όφελος και ποιος σηκώνει το βάρος;
Εάν ο τουρισμός —είτε υπερπολυτελής είτε πιο απλός— δεν βασίζεται στον σεβασμό προς τον τόπο, τους κατοίκους και το περιβάλλον, τότε δεν είναι βιώσιμος, αλλά μια ακόμη μορφή αποικιοκρατίας με μοντέρνο πρόσωπο. Ο στόχος δεν μπορεί παρά να είναι η ισότιμη συνύπαρξη: ένας τουρισμός που δεν καταναλώνει, αλλά συμπορεύεται.
