Η 27η Ιανουαρίου έχει οριστεί από τη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ ως η Διεθνής Ημέρα Μνήμης για τα Θύματα του Ολοκαυτώματος. Επιλέχθηκε η συγκεκριμένη μέρα, επειδή την 27η Ιανουαρίου του 1945 τα σοβιετικά στρατεύματα απελευθέρωσαν το Άουσβιτς-Μπιρκενάου, το οποίο αποτέλεσε το μεγαλύτερο στρατόπεδο συγκέντρωσης και εξόντωσης που υπήρξε κατά τη διάρκεια του ναζιστικού καθεστώτος.
Σκοπός της Διεθνούς Ημέρας Μνήμης είναι, μέσα από εκπαιδευτικά προγράμματα καθώς και μέσα από την τέχνη, να μεταλαμπαδεύσει στις επόμενες γενιές την ιστορία του Ολοκαυτώματος. Να προσφέρει την κατάλληλη γνώση και να διατηρήσει ζωντανά στη μνήμη του κόσμου τα απάνθρωπα γεγονότα που τελέστηκαν τότε, με απώτερο στόχο την αποφυγή μιας μελλοντικής επανάληψής τους. Αφορμή αυτού, λοιπόν, σας προτείνω δύο ταινίες (από τις δεκάδες που υπάρχουν στον παγκόσμιο κινηματογράφο), οι οποίες διαδραματίζονται σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και μεταφέρουν τον θεατή στις άθλιες συνθήκες, στις οποίες έζησαν εκατομμύρια θύματα της ναζιστικής θηριωδίας.
Μαθήματα Περσικών (2020)
Τα Μαθήματα Περσικών είναι μια ταινία του Vadim Perelman η οποία μας τοποθετεί στη Γαλλία του 1942. Ο Gilles (Nahuel Pérez Biscayart) ένας νεαρός Βέλγος με εβραϊκή καταγωγή έχει συλληφθεί από τους Ναζί στην προσπάθειά του να δραπετεύσει στην Ελβετία και οδηγείται μαζί με άλλους Εβραίους σε ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης. Με σκοπό να γλιτώσει την εκτέλεση ισχυρίζεται πως δεν είναι Εβραίος, αλλά Πέρσης. Αποδεικτικό του ισχυρισμού αυτού αποτελεί ένα περσικό βιβλίο που βρέθηκε στα χέρια του από μια τυχαία συγκυρία. Έτσι αυτό το ψέμα γίνεται πιστευτό και καταφέρνει να του σώσει τη ζωή.
Αυτό συνέβη γιατί ο Klaus Koch (Lars Eidinger), ένας στρατηγός του στρατοπέδου συγκέντρωσης, αναζητούσε έναν Πέρση με σκοπό να μάθει φαρσί, ώστε να μπορεί να πάει στο Ιράν και να ανοίξει εκεί ένα εστιατόριο, μόλις θα τελείωνε ο πόλεμος. Ο Koch προσφέρει στον Gilles ‒ο οποίος του συστήνεται ως Reza‒ μια ευνοϊκή μεταχείριση με αντάλλαγμα να του μαθαίνει κάθε μέρα μερικές λέξεις στα φαρσί.
Αυτή είναι, λοιπόν, η αρχή της ιστορίας, όπου παρακολουθούμε τα ιδιαίτερα αυτά μαθήματα περσικών και την προσπάθεια του πρωταγωνιστή να εφευρίσκει, αλλά και να απομνημονεύει λέξεις, οι οποίες δεν υπάρχουν. Επειδή ήταν αδύνατο να θυμάται τόσες πολλές λέξεις απέξω, βρήκε μια πρακτική κατά την οποία συνδύαζε λέξεις με ονόματα συγκρατούμενών του, ώστε να μπορεί να τα ανακαλέσει στη μνήμη του και να μη γίνει αντιληπτό το ψέμα του. Μέσα σε αυτή τη συνθήκη πίεσης και φόβου μην τον ανακαλύψουν, πέρασαν δύο χρόνια και έφτασε το τέλος του πολέμου, όπου ο Koch τελικά το σκάει, αλλά μαζί με αυτόν σώζει και τον Gilles.
Τα Μαθήματα Περσικών είναι ένα έργο που εστιάζει περισσότερο στην ιστορία των δύο ηρώων, την αλληλεπίδρασή τους καθώς και στο ανταγωνιστικό κλίμα που επικρατούσε στο ναζιστικό στράτευμα κι όχι τόσο στα ειδεχθή εγκλήματα που γίνονταν μέσα στο στρατόπεδο. Το ιστορικό στοιχείο των όσων συνέβαιναν εκεί αποτελούσε τον καμβά για την εξέλιξη της πλοκής και της συμπεριφοράς των ηρώων. Η ταινία αποφεύγει, θα λέγαμε, οτιδήποτε οδυνηρό και σκληρό, εμπεριέχει μερικές συμπτώσεις και προκαλεί σε κάποιες στιγμές απορίες σχετικά με την εξέλιξη της ιστορίας. Ωστόσο, είναι στην προσωπική ευχέρεια του θεατή αν θα τις παραβλέψει ή θα τις αποδεχτεί.
Καλό θα ήταν να σταθούμε σε δύο σημεία του έργου. Αρχικά, υπάρχει μια σκηνή στην ταινία όπου οι δύο πρωταγωνιστές κάνουν μια συζήτηση στα επινοημένα φαρσί, δηλαδή σε μια ανύπαρκτη γλώσσα, αλλά αυτοί συνεννοούνται. Ο Koch, μάλιστα, κάνει ένα άνοιγμα ψυχής, δηλώνοντας έτσι πιο έντονα την ειρωνεία της κατάστασης. Συμπληρωματικά μαθαίνουμε πως η ψεύτικη αυτή εκδοχή των περσικών επινοήθηκε από έναν Ρώσο γλωσσολόγο, ο οποίος δημιούργησε αυτό το λεξιλόγιο, βασισμένος όντως σε πραγματικά ονόματα τεκμηριωμένων θυμάτων του Ολοκαυτώματος.
Επίσης, σημαντικό είναι να σταθούμε στο τέλος του έργου μιας και αποτελεί και το πιο δυνατό κομμάτι της ταινίας. Ένα τέλος σπαρακτικό για την πορεία και των δύο πρωταγωνιστών. Ο ναζιστής στρατηγός Koch φτάνει τελικά στο Ιράν και μιλάει τα ψεύτικα φαρσί, αλλά προφανώς και δεν γίνεται κατανοητός και έτσι τον συλλαμβάνουν αμέσως ως ύποπτο. Από την άλλη, ο Gilles σώζεται και κατά τη διάρκεια της συνέντευξης που του παίρνουν ως επιζώντα, κατονομάζει στους Αμερικάνους 2.840 ονόματα ανθρώπων που πέρασαν από το στρατόπεδο συγκέντρωσης και που τα είχε χρησιμοποιήσει για να εφεύρει τη ψευτοπερσική γλώσσα.
Τέλος, τα Μαθήματα Περσικών είναι, θα ισχυριζόμασταν, μια ταινία που χρησιμοποιεί την εφεύρεση μιας γλώσσας, ένα από τα πιο βασικά στοιχεία ενός πολιτισμού, για να αποτυπώσει την καταστροφή ενός άλλου πολιτισμού.
Ο Φωτογράφος του Μαουτχάουζεν (2018)
Η ταινία Ο Φωτογράφος του Μαουτχάουζεν είναι μια ισπανική ταινία της σκηνοθέτριας Mar Targarona και είναι διαθέσιμη στο Netflix. Η ταινία αυτή βασίστηκε σε αληθινά γεγονότα ενός βετεράνου του ισπανικού εμφυλίου, του Francisco Boix, ο οποίος υπήρξε ένας από τους εκατομμύρια κρατούμενους του ναζιστικού καθεστώτος στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Μαουτχάουζεν στην Αυστρία. Ο Boix μαζί με τη βοήθεια άλλων συγκρατούμενών του κατάφερε να διασώσει αρνητικά φωτογραφιών, τα οποία αποτελούσαν αποδεικτικά για τις εγκληματικές πρακτικές εξόντωσης που διαπράχθηκαν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης.
Περίπου 2.000 αρνητικά των φωτογραφιών διασώθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν ως αποδεικτικά στοιχεία στη Δίκη της Νυρεμβέργης, παίζοντας καθοριστικό ρόλο στο τελικό αποτέλεσμα. Υπήρχαν φωτογραφίες με νεκρά σώματα κρατουμένων και με εξασθενημένους γυμνούς ανθρώπους, αλλά και φωτογραφίες που επιβεβαίωναν επισκέψεις υψηλόβαθμων στελεχών του Τρίτου Ράιχ στο στρατόπεδο και οι οποίες αποδείκνυαν τη γνώση που είχαν για αυτά τα εγκλήματα, άρα και την ενοχή τους.
Το στρατόπεδο συγκέντρωσης και εξόντωσης του Μαουτχάουζεν είχε υπό κράτηση κατά κύριο λόγο ανθρώπους, οι οποίοι αντιτίθεντο στο ναζιστικό καθεστώς. Συνήθως, εξαναγκάζονταν σε σκληρή εργασία, αλλά τοποθετούνταν και ως διοικητικό προσωπικό σε διάφορες υπηρεσίες των Ες-Ες μέσα στο στρατόπεδο. Αυτοί οι κρατούμενοι αντί για το σύμβολο του αστεριού που είχαν οι Εβραίοι, έφεραν ένα μπλε τρίγωνο ραμμένο στο πέτο της ριγέ στολής τους.
Ένας από αυτούς ήταν κι ο κομμουνιστής Francisco Boix (Mario Casas), ο οποίος ήταν ο βοηθός του φωτογράφου του στρατοπέδου, Paul Ricken (Richard van Weyden). Η ταινία, λοιπόν, αποτυπώνει τις προσπάθειες του Boix και των συγκρατούμενών του να διασώσουν τα αρνητικά των φωτογραφιών, μιας και πρωτύτερα οι Ναζί στρατηγοί είχαν διατάξει την καταστροφή όλων των αρχείων, μαζί και των φωτογραφιών που είχαν τραβηχτεί όλα αυτά τα χρόνια.
Μέσα από αυτήν την ιστορία γινόμαστε θεατές εξευτελισμών, βασανιστηρίων, δολοφονιών και εν ψυχρώ εκτελέσεων πολλών κρατουμένων. Παρακολουθούμε σκληρές εικόνες από κρεματόρια, από φορτηγά που κατά τη διάρκεια της μετακίνησης κρατουμένων ανέδιδαν θανατηφόρα αέρια, από νεκρά ανθρώπινα κορμιά να κείτονται στο χιόνι, αλλά και πολλά ακόμα.
Ωστόσο, θα ήθελα να μιλήσουμε για δύο σκηνές της ταινίας που θεωρώ πως είναι από τις πιο αντιπροσωπευτικές της κτηνωδίας που λάμβανε χώρα στο χιτλερικό καθεστώς. Η πρώτη απεικονίζει έναν φρουρό ‒ο οποίος ήταν κι αυτός κρατούμενος, όμως του είχε δοθεί μεγάλη εξουσία και στην ουσία δεν διέφερε από τους Ναζί‒ να συνομιλεί με έναν άλλο κρατούμενο. Ο φρουρός αυτός αφηγείται στα γερμανικά, γλώσσα που δεν καταλαβαίνει ο Ισπανός κρατούμενος, μια ιστορία για τη «Σκάλα του θανάτου»* και το θάνατο 300 Εβραίων, οδηγώντας παράλληλα κι αυτόν προς τον θάνατο εν αγνοία του. Κι αυτό γιατί στιγμές αργότερα παρακολουθούμε να τον ρίχνει απότομα από την κορυφή της σκάλας και με μια βίαιη πράξη να του δίνει το αποτελειωτικό χτύπημα.
Η δεύτερη σκηνή αφορά το πάρτυ γενεθλίων του δεκάχρονου γιου του ναζί στρατηγού, Franz Ziereis (Stefan Weinert). Σε αυτό το πάρτυ βλέπουμε τον αιμοσταγή στρατηγό να μαθαίνει στο παιδί του πώς να στοχεύει και να πυροβολεί εν ψυχρώ κρατούμενους, οι οποίοι παρευρίσκονταν εκεί ως υπηρετικό προσωπικό.
Και οι δύο αυτές σκηνές είναι δοσμένες με έναν αντιφατικό τρόπο, ο οποίος εντείνει την τραγικότητά τους. Και αυτό γιατί και οι δύο αυτές σκηνές συνδυάζουν κάτι φρικτό με κάτι εύθυμο. Στη σκηνή με τον φρουρό και τον κρατούμενο παρεμβάλλονται σκηνές από ένα κωμικό θεατρικό που λαμβάνει χώρα την ίδια στιγμή στο στρατόπεδο. Από την άλλη πλευρά στη δεύτερη σκηνή, αυτό το αποτρόπαιο συμβάν γίνεται κατά τη διάρκεια ενός παιδικού πάρτυ.
Τέλος, Ο φωτογράφος του Μάουτχάουζεν είναι μια ταινία που μας προβάλλει τις φρικτές συνθήκες ενός στρατοπέδου συγκέντρωσης από την πλευρά των πολιτικών κρατουμένων κι όχι των Εβραίων, όπως συνηθίζεται. Γινόμαστε κοινωνοί του πόσο αδίστακτοι μπορούν να γίνουν οι άνθρωποι απέναντι στους συνανθρώπους τους σε σημείο που να μην δίνουν καμιά αξία στην ανθρώπινη ζωή και να θεωρούν αναλώσιμες τις ζωές των άλλων ανθρώπων.
*Πρόκειται για μια πέτρινη σκάλα που συνέδεε το λατομείο Βίνερ Γκράμπεν με το κυρίως στρατόπεδο συγκέντρωσης του Μαουτχάουζεν. Ήταν φτιαγμένη εξ ολοκλήρου από τους κρατούμενους και αποτέλεσε τόπο πολλών ατυχημάτων και δολοφονιών κρατουμένων, που πραγματοποιήθηκαν από τους Κάπο και τους φρουρούς των Ες-Ες.
Πηγές:
