Το διεθνές σύστημα διανύει μια περίοδο έντονης αναδιάταξης ισχύος, με την παγκόσμια τάξη, που διαμορφώθηκε μεταπολεμικά υπό την ηγεσία της Δύσης, να αμφισβητείται όλο και περισσότερο.
Υπό αυτές τις συνθήκες ο συνασπισμός των BRICS (Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα, Νότια Αφρική) αναδύεται ως μια συμμαχία δυνάμεων που επιδιώκει να ανατρέψει τη μονοπολική κυριαρχία και να επαναπροσδιορίσει τους όρους της διεθνούς διακυβέρνησης.
Αν και προς το παρόν δεν μπορούν να συγκριθούν ποιοτικά με τους θεσμούς της G7 ή του ΔΝΤ, το γεγονός ότι αναπτύσσονται ως παράλληλα –και όχι συμπληρωματικά– σχήματα είναι ενδεικτικό της βούλησης των BRICS να αλλάξουν ριζικά την υπάρχουσα παγκόσμια τάξη.
Επομένως, αυτό που απασχολεί είναι το κατά πόσον οι BRICS μπορούν να αποτελέσουν πραγματικό αντίβαρο στους δυτικούς θεσμούς και με ποιους τρόπους μπορεί αυτό να επιτευχθεί, ιδίως υπό το φως των νέων συνθηκών του εμπορικού ανταγωνισμού μεταξύ ΗΠΑ και Κίνας.
Το παραπάνω ερώτημα δεν μπορεί να απαντηθεί με απόλυτους όρους. Θα μπορούσαμε όμως να ισχυριστούμε ότι το όραμα της εν λόγω σύμπραξης δύναται να πραγματοποιηθεί υπό προϋποθέσεις. Αυτό σημαίνει ότι οι BRICS θα πρέπει να υπερβούν σημαντικά εμπόδια.
Πιο συγκεκριμένα, η ανομοιογένεια μεταξύ των μελών της συμμαχίας αποτελεί το πλέον σοβαρό πρόβλημα που περιορίζει τη θεσμική και πολιτική ενοποίηση της συμμαχίας. Οι BRICS περιλαμβάνουν τόσο αυταρχικά καθεστώτα (Ρωσία, Κίνα) όσο και φιλελεύθερες δημοκρατίες (Βραζιλία, Ινδία, Νότια Αφρική), κάτι που δυσκολεύει την εναρμόνιση σε ζητήματα αξιών και εξωτερικής πολιτικής.
Επιπλέον, οι διαφορετικές γεωπολιτικές στρατηγικές, η ιστορική καχυποψία μεταξύ Κίνας και Ινδίας – λόγω των διαφιλονικούμενων συνόρων και του ανταγωνισμού στην Ασία -, η απομόνωση της Ρωσίας εξαιτίας του πολέμου στην Ουκρανία, αλλά και οι διαφορετικές σχέσεις των μελών με τις δυτικές δυνάμεις, καθιστούν δύσκολη τόσο τη διαμόρφωση και διατήρηση μιας ενιαίας θέσης σε θέματα διεθνούς δικαίου και ασφάλειας, όσο και την ενοποίηση των θεσμικών τους λειτουργιών.
Ελλείψει μόνιμου γραμματειακού μηχανισμού, θεσμικής διάρθρωσης και κοινού κανονιστικού πλαισίου, οι BRICS κινδυνεύουν να παραμείνουν ένα συμβολικό εγχείρημα διαμαρτυρίας απέναντι στη Δύση και όχι μια βιώσιμη εναλλακτική παγκόσμιας ηγεσίας.
Ωστόσο θα πρέπει να αναφερθεί ότι οι BRICS εμφανίζονται ενωμένοι ως προς τη βασική τους στόχευση, δηλαδή την αλλαγή του status quo και την ανάδειξη ενός πολυκεντρικού μοντέλου διακυβέρνησης. Η κριτική των BRICS εστιάζει σε τέσσερις άξονες και αποτελεί τον συνεκτικό ιστό της σύμπραξής τους.
Ο πρώτος άξονας αφορά την θεσμική υποεκπροσώπηση στα διεθνή όργανα, όπου οι χώρες του Παγκόσμιου Νότου παραμένουν περιθωριοποιημένες.
Ο δεύτερος αφορά τον ιδεολογικό πατερναλισμό της Δύσης, που συνδέει την παροχή βοήθειας ή δανείων με συγκεκριμένα πολιτικά και οικονομικά προαπαιτούμενα (όπως η λιτότητα ή οι μεταρρυθμίσεις τύπου Washington Consensus).
Ο τρίτος άξονας σχετίζεται με τη μονόπλευρη επιβολή κυρώσεων και κανόνων, χωρίς τη συγκατάθεση πολυμερών οργανισμών και ο τελευταίος άξονας έχει να κάνει με τον οικονομικό αποκλεισμό.
Παράδειγμα του τελευταίου άξονα αποτελεί η μονομερής χρήση του δολαρίου ως παγκόσμιου αποθεματικού νομίσματος, με αποτέλεσμα να ενισχύεται η πολιτική επιρροή των ΗΠΑ.
Οι άξονες αυτοί δημιουργούν μια σαφή στρατηγική κατεύθυνση:
- Πολυπολικότητα έναντι μονοπολικότητας, με επιμονή στην αρχή της εθνικής κυριαρχίας και της μη παρέμβασης.
- Δημιουργία εναλλακτικών θεσμών σε αντίστιξη με τους δυτικούς (π.χ. NDB vs World Bank).
- Αποδολαριοποίηση
- Ενίσχυση της φωνής του Παγκόσμιου Νότου
Σε αυτήν τη βάση παρουσιάζονται ορισμένα συγκριτικά πλεονεκτήματα. Αριθμητικά, οι BRICS συγκεντρώνουν περίπου το 33% του παγκόσμιου ΑΕΠ σε όρους αγοραστικής δύναμης και περισσότερο από το 40% του παγκόσμιου πληθυσμού. Τα μεγέθη αυτά σε συνδυασμό με τους τεράστιους πλουτοπαραγωγικούς πόρους (πετρέλαιο και μέταλλα) και τις τεχνολογικές – βιομηχανικές δυνατότητες της Κίνας και της Ινδίας, παρέχουν σημαντικό προβάδισμα.
Δεν θα πρέπει να παραλειφθεί και το γεγονός ότι μέσω των επενδύσεων σε Αφρική, Λατινική Αμερική και Νότια Ασία, καθώς και μέσω της πολιτικής μη επέμβασης στις εσωτερικές υποθέσεις των κρατών, οι BRICS οικοδομούν ένα εναλλακτικό αφήγημα ανάπτυξης και συνεργασίας. Αυτή η «διπλωματία χωρίς όρους» κερδίζει έδαφος απέναντι στο δυτικό μοντέλο δανεισμού που συνοδεύεται από απαιτήσεις για διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις και δημοσιονομική πειθαρχία.
Επιπροσθέτως, αν και η ποσοτική επέκταση δεν αρκεί για να μετατραπεί το σχήμα σε σταθερό θεσμικό πυλώνα, η ένταξη νέων μελών – όπως η Αργεντινή, η Αίγυπτος, η Σαουδική Αραβία και το Ιράν – επιβεβαιώνει την πρόθεση των BRICS να μετεξελιχθούν από μια ομάδα αναδυόμενων οικονομιών σε μια γεωπολιτική συμμαχία με παγκόσμια απήχηση.
Κρίσιμη παράμετρος στην εξίσωση είναι και ο εμπορικός πόλεμος ΗΠΑ–Κίνας, ο οποίος εισήλθε σε νέα φάση το 2025 με την ανανέωση και αυστηροποίηση των αμερικανικών δασμών σε στρατηγικά κινεζικά προϊόντα (προϊόντα πράσινης ενέργειας, τεχνολογίας και ημιαγωγών). Η αντιπαράθεση αυτή έχει δύο βασικές επιπτώσεις: αφενός, ωθεί την Κίνα στην αναζήτηση εναλλακτικών αγορών, τεχνολογιών και εφοδιαστικών αλυσίδων και αφετέρου, προκαλεί γενικευμένη αστάθεια στο διεθνές εμπόριο, την οποία οι BRICS επιχειρούν να εκμεταλλευτούν, για να εδραιώσουν έναν νέο μοντέλο παγκόσμιας οικονομικής σταθερότητας.
Εδώ εντάσσεται η επιδίωξη για αποδολαριοποίηση, η χρήση εθνικών νομισμάτων στο εμπόριο μεταξύ των μελών, αλλά και η ενίσχυση της τεχνολογικής αυτάρκειας έναντι των δυτικών μονοπωλίων.
Οι συνθήκες αυτές καθιστούν το όραμα των BRICS ρεαλιστικό σε κάποιο βαθμό, καθώς αποτελούν ήδη μια πλατφόρμα που αμφισβητεί εμπράκτως τη μονοκρατορία της Δύσης. Με άλλα λόγια, συνιστούν μια δυναμική και αυξανόμενης σημασίας πρόκληση για τη δυτική ηγεμονία που, αν συνεχίσει προς αυτή την κατεύθυνση, μπορεί να εξελιχθεί σε αποφασιστικό μοχλό μετασχηματισμού του διεθνούς συστήματος.
Αυτό βέβαια απαιτεί συντονισμένες κινήσεις και μακρόπνοη στρατηγική, πράγμα που σημαίνει ότι η επιτυχής υλοποίηση του εν λόγω σκοπού θα εξαρτηθεί από:
α) τη δυνατότητα αντιμετώπισης των εσωτερικών αντιφάσεων
β) την αξιοποίηση των κρίσεων του δυτικού υποδείγματος προς όφελός τους
γ) τη θεσμική τους εμβάθυνση
δ) τη δυνατότητά τους να εδραιώσουν την επιρροή τους ώστε να αναδειχθούν σε προτιμώτερο έταιρο
Οι BRICS δεν είναι απλώς παρατηρητές αλλά εν δυνάμει αρχιτέκτονες του διεθνούς οικοδομήματος. Σήμερα βρίσκονται μεταξύ της υπόσχεσης ενός νέου κόσμου και των περιορισμών ενός άτυπου και ασυντόνιστου σχήματος. Το αν θα εισέλθουν στη σφαίρα της δομικής ισχύος θα καθορίσει σε σημαντικό βαθμό την πορεία του παγκόσμιου συστήματος.
