Το βιβλίο του Αλάα Αλ-Ασουάνι με τίτλο «Ανεκπλήρωτη Δημοκρατία» αποτελεί ένα ιδιότυπο «ντοκουμέντο» για την Αραβική Άνοιξη στην Αίγυπτο. Εκδόθηκε το 2018, ωστόσο παραμένει μέχρι σήμερα απαγορευμένο στην Αίγυπτο και στις περισσότερες αραβικές χώρες, γεγονός που επιβεβαιώνει τον τίτλο του. Το πολιτικό αυτό μυθιστόρημα καταπιάνεται με την επανάσταση, που κορυφώθηκε το 2011 στο Κάιρο και σε άλλες αιγυπτιακές πόλεις. Αποτέλεσμα της επανάστασης ήταν η παραίτηση του προέδρου Χόσνι Μουμπάρακ, έπειτα από τρεις δεκαετίες αυταρχικής διακυβέρνησης.
Η «Ανεκπλήρωτη Δημοκρατία» θίγει πολιτικά ζητήματα που παραμένουν επίκαιρα όσο ποτέ: κρατική καταστολή, παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων, χειραγώγηση της κοινής γνώμης, καθώς και η αλληλένδετη σχέση ανάμεσα στο κράτος και τη θρησκεία, καθώς και στην επιρροή που αυτά ασκούν στη δικαιοσύνη και τα μέσα ενημέρωσης. Πρόκειται για ένα βιβλίο που δεν περιορίζεται στα σύνορα της Αιγύπτου, αλλά απευθύνεται σε κάθε πολίτη που αναζητά την ενεργό πολιτική δράση, την ισότητα και τη δικαιοσύνη.
Ιστορικό πλαίσιο: Αραβική Άνοιξη και πολιτική εξέλιξη της Αιγύπτου
Τι είναι η Αραβική Άνοιξη;
Αραβική Άνοιξη αποκαλούμε ένα κύμα μαζικών αντικυβερνητικών διαδηλώσεων και εξεγέρσεων, που σημειώθηκε στα τέλη του 2010 και κορυφώθηκε το 2011. Οι επαναστάσεις αυτές ξέσπασαν σε πολλές χώρες της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής. Βασικά αιτήματα των εξεγερμένων πολιτών ήταν η καταπολέμηση της διαφθοράς, η αντιμετώπιση της ανεργίας και της φτώχειας, καθώς και η υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Οι διαδηλώσεις στρέφονταν κυρίως ενάντια σε αυταρχικά καθεστώτα, τα οποία διατηρούσαν θεοκρατικά ή στρατοκρατικά χαρακτηριστικά. Ένα από τα βασικά συνθήματα που υποστήριζαν οι διαδηλωτές ήταν: «επανάσταση για ένα κοσμικό κράτος, ούτε ισλαμικό, ούτε στρατιωτικό».
Αφορμή για την Αραβική Άνοιξη στάθηκε η αυτοπυρπόληση του πλανόδιου μικροπωλητή Μοχάμεντ Μπουαζίζι, στις 17 Δεκεμβρίου 2010, μπροστά από το γραφείο του τοπικού κυβερνήτη στη μικρή πόλη Σίντι Μπουζίντ της Τυνησίας. Η πράξη αυτή, ως μια ένδειξη διαμαρτυρίας στην αστυνομική καταστολή και την οικονομική ανέχεια, πυροδότησε ένα ντόμινο εξεγέρσεων σε ολόκληρο τον αραβικό κόσμο.
Οι χώρες που επηρεάστηκαν ήταν η Αίγυπτος, με τις διαδηλώσεις στην πλατεία Ταχρίρ, οι οποίες οδήγησαν στην παραίτηση του προέδρου Μουμπάρακ· η Λιβύη, η οποία οδηγήθηκε σε εμφύλιο πόλεμο μετά την ανατροπή και τον θάνατο του Μουαμάρ Καντάφι· και η Συρία, όπου οι διαδηλώσεις εξελίχθηκαν σε πολύχρονο εμφύλιο πόλεμο, που συνεχίζεται μέχρι και σήμερα. Τέλος, εξεγέρσεις ξέσπασαν και στην Υεμένη και το Μπαχρέιν, όπου επίσης καταπνίγηκαν βίαια, αν και σε κάποιες περιπτώσεις υπήρξαν περιορισμένες πολιτικές αλλαγές.
Αξιοσημείωτος είναι ο ρόλος των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, όπως το Facebook και το Twitter, τα οποία αποδείχθηκαν καθοριστικά στην οργάνωση των διαδηλώσεων. Ιδιαίτερα συνέβαλαν στη διάδοση πληροφοριών και στην κινητοποίηση των πολιτών, κυρίως των νέων.
Πολιτικές εξελίξεις στην Αίγυπτο πριν και μετά την Αραβική Άνοιξη
Είναι σημαντικό σε αυτό το σημείο να κάνουμε μια σύντομη αναφορά στην πολιτική ιστορία της Αιγύπτου τα τελευταία χρόνια, μιας και είναι καθοριστική για την κατανόηση τόσο της Αραβικής Άνοιξης, όσο και της θεματικής που αναπτύσσεται στο μυθιστόρημα Ανεκπλήρωτη Δημοκρατία.
Ο Χόσνι Μουμπάρακ κυβέρνησε την Αίγυπτο με αυταρχικό τρόπο για 30 χρόνια (1981–2011). Το καθεστώς του χαρακτηρίστηκε από πολιτική καταπίεση, περιορισμό της ελευθερίας του Τύπου, διαφθορά και στενή συνεργασία με τη στρατιωτική και μυστική υπηρεσία πληροφοριών. Η Αραβική Άνοιξη και οι μαζικές διαδηλώσεις στην πλατεία Ταχρίρ το 2011 ανάγκασαν τον Μουμπάρακ σε παραίτηση, φέρνοντας ένα κλίμα αισιοδοξίας και ελπίδας στους πολίτες για μια νέα, δημοκρατική πορεία της χώρας. Μετά την πτώση του Μουμπάρακ ανέλαβε προσωρινά την εξουσία το Ανώτατο Συμβούλιο των Ενόπλων Δυνάμεων.
Στις πρώτες ελεύθερες εκλογές που ακολούθησαν, ο Μοχάμεντ Μόρσι, υποψήφιος των Αδελφών Μουσουλμάνων, γίνεται ο δημοκρατικά εκλεγμένος πρόεδρος της Αιγύπτου το 2012. Ωστόσο, η διακυβέρνησή του προκάλεσε έντονες αντιδράσεις. Κατηγορήθηκε για θεσμικές αυθαιρεσίες, συγκεντρωτισμό, καθώς και για απόπειρα ισλαμοποίησης του κράτους.
Το 2013, μετά από νέες μαζικές διαδηλώσεις, ο στρατός με επικεφαλής τον στρατηγό Αμπντέλ Φατάχ αλ-Σίσι προχώρησε σε πραξικόπημα και καθαίρεση του Μόρσι. Ακολούθησε καταστολή των υποστηρικτών της Μουσουλμανικής Αδελφότητας με φυλακίσεις και χιλιάδες νεκρούς. Το 2014 σε ένα κλίμα φόβου και περιορισμών ο Σίσι εξελέγη πρόεδρος της χώρας. Ο Σίσι παραμένει μέχρι και σήμερα στην εξουσία. Από τότε κυβερνά με όλο και πιο αυταρχικό τρόπο, επαναφέροντας πολλές από τις πρακτικές του προηγούμενου στρατιωτικού καθεστώτος.
Μια τοιχογραφία της σύγχρονης Αιγύπτου μέσα από τις σελίδες της «Ανεκπλήρωτης Δημοκρατίας»
Το πολυπρόσωπο πεζογράφημα του Αλάα Αλ-Ασουάνι ξεκινά με την έναρξη της αιγυπτιακής επανάστασης το 2011 και φτάνει μέχρι λίγο πριν τις εκλογές που ανακήρυξαν τον Μόρσι πρόεδρο της χώρας. Το μυθιστόρημα μάς εξιστορεί τις ιστορίες ανθρώπων, που προέρχονται από διαφορετικά κοινωνικά στρώματα, μορφωτικά υπόβαθρα και θρησκευτικές πεποιθήσεις. Με αυτόν τον τρόπο προσφέρει μια πολυδιάστατη εικόνα της αιγυπτιακής κοινωνίας σε αναβρασμό.
Ανάμεσα στους πρωταγωνιστές συναντούμε τον στρατηγό Αλουάνι· έναν βαθιά θρησκευόμενο αξιωματικό, ο οποίος αφού επιτελέσει τα καθημερινά θρησκευτικά του καθήκοντα, βασανίζει χωρίς ενδοιασμό κρατούμενους και αντιφρονούντες.
Ακόμα, γνωρίζουμε τις ζωές του Μάζεν, ενός χημικού μηχανικού με πολιτική και ταξική συνείδηση, και της Άσμα, μιας καθηγήτριας αγγλικών που αγωνίζεται για ελευθερία και ισότητα. Μέσα από την πορεία αυτών των δύο νέων, αποτυπώνεται ο παλμός του Αιγυπτιακού Κινήματος για την Αλλαγή, γνωστού ως «Κιφάγια» (Φτάνει), που αποτέλεσε προάγγελο της εξέγερσης του 2011.
Παράλληλα, ερχόμαστε σε επαφή με τον Χάλεντ και τη Ντάνια, φοιτητές ιατρικής από διαφορετικές κοινωνικές τάξεις, οι οποίοι παρείχαν τη βοήθειά τους στους τραυματίες των αιματηρών επεισοδίων στην πλατεία Ταχρίρ. Επίσης, γινόμαστε κοινωνοί του έρωτα ενός μεσήλικα αστού Κόπτη, του Άσραφ, με την πολύ νεότερή του μουσουλμάνα οικιακή βοηθό της συζύγου του, την Άκραμ. Ο Άσραφ στήριξε ένθερμα την επανάσταση τόσο οικονομικά όσο και πρακτικά, βάζοντας σε κίνδυνο ακόμα και τη ζωή του.
Τέλος, παρακολουθούμε τον πρώην ιδεολόγο και νυν διευθυντή εργοστασίου, Ισσάμ, μαζί με τη σύντροφό του, Νουρχάν. Η Νουρχάν είναι μια επιτυχημένη τηλεπαρουσιάστρια, η οποία με όπλο τη θρησκεία της εκμεταλλεύεται καταστάσεις και ανθρώπους για προσωπικό όφελος, υπονομεύοντας τις αξίες της δημοκρατίας. Αποτελεί σύμβολο του συντηρητικού Ισλάμ και τίθεται ενάντια στη λαϊκή εξέγερση.
Η τεχνική της αφήγησης, η πολιτική διάσταση του μυθιστορήματος και ο ρόλος της θρησκείας
Η Ανεκπλήρωτη Δημοκρατία είναι ένα βιβλίο, που υιοθετεί μια μεικτή αφηγηματική τεχνική. Η κύρια αφήγηση είναι τριτοπρόσωπη, η οποία παρεμβάλλεται από πρωτοπρόσωπες επιστολές και mail, που ανταλλάσσουν ο Μάζεν και η Άσμα. Αυτό προσφέρει μια άμεση και προσωπική ματιά στα γεγονότα και τα συναισθήματα των ηρώων. Παράλληλα, ο συγγραφέας ενσωματώνει στην αφήγηση αληθινές μαρτυρίες πραγματικών ανθρώπων της επανάστασης, προβάλλοντας ιδιαίτερα τον απόλυτο εξευτελισμό των κρατουμένων γυναικών. Οι μαρτυρίες αυτές λειτουργούν ως στοιχείο αληθοφάνειας, ενισχύοντας το πολιτικό βάρος του μυθιστορήματος.
Το έργο αποτυπώνει τη βαθιά επιρροή της θρησκείας πάνω στους ανθρώπους, σε τέτοιο βαθμό ώστε να τους ωθεί να αποποιηθούν τα δικαιώματά τους. Η θρησκεία χρησιμοποιήθηκε από τον στρατό σε συνεργασία με τους Αδελφούς Μουσουλμάνους και τα ΜΜΕ ως εργαλείο χειραγώγησης του λαού ενάντια στους διαδηλωτές, που κατηγορήθηκαν για προδοσία και θεωρήθηκαν πράκτορες της Δύσης που χρηματίζονται.
Μέσα από την ιστορία διακρίνουμε διάφορα δίπολα· ηθικοί – ανήθικοι, καλοί – κακοί, πιστοί – σκεπτικιστές, αγανακτισμένοι πολίτες – απαθείς παρατηρητές. Αυτό μπορεί να αποτελέσει αφορμή, ώστε να παρατηρήσουμε την τωρινή κατάσταση στη δική μας κοινωνία, να εντοπίσουμε ομοιότητες σε πολιτικές πρακτικές, οι οποίες αν και προέρχονται από απολυταρχικά καθεστώτα λαμβάνουν χώρα σε δημοκρατικά πλαίσια διακυβέρνησης.
Ο Ασουάνι σε συνέντευξή του είχε αναφερθεί στο λεγόμενο «κόμμα του καναπέ», όπως το αποκαλούσε. Αυτό απαρτίζεται από «καλούς πολίτες», τυπικούς οικογενειάρχες που μένουν μακριά από την πολιτική. Πρόκειται για τον ιδανικό πολίτη κάθε δικτάτορα: παθητικό, απολιτίκ, αφοσιωμένο στο ποδόσφαιρο και στη θρησκεία. Μια θρησκεία που τους υπόσχεται δικαιοσύνη σε έναν άλλον κόσμο και όχι στον πραγματικό.
Αυτή η φιγούρα δεν είναι αποκλειστικότητα μόνο του αραβικού κόσμου. Αντίθετα, αποτελεί ένα κοινό μοτίβο κοινωνικής απάθειας και σε πολλές δυτικές κοινωνίες, όπου ο σύγχρονος καπιταλισμός ευνοεί το τρίπτυχο: δουλειά, οικογένεια/θρησκεία, καταναλωτισμός. Ένα μοτίβο που κρατά τους πολίτες μακριά από την ενεργό συμμετοχή και αφήνει χώρο στην αυθαιρεσία της εξουσίας.
Η Ανεκπλήρωτη Δημοκρατία του Αλάα Αλ-Ασουάνι είναι ένα ιστορικό μυθιστόρημα που μας φέρνει σε επαφή με ένα πρόσφατο ιστορικό γεγονός, το οποίο διαδραματίστηκε πολύ κοντά στην Ελλάδα και για το οποίο συχνά γνωρίζουμε ελάχιστα.
Είναι ένα βιβλίο-κραυγή απέναντι σε μια θεοκρατική κοινωνία, που είναι βυθισμένη στην εκμετάλλευση και τη διαφθορά. Πέρα από πολιτικά ζητήματα που θίγει, γεννά βαθύτερους φιλοσοφικούς προβληματισμούς· για τις ανθρώπινες αξίες και την ηθική, τη σχέση του ανθρώπου με την εξουσία, τον ρόλο της πίστης στη ζωή του, αλλά και σε ένα ευρύτερο πλαίσιο για το νόημα της ανθρώπινης ύπαρξης.
