Ο Λέων Ναρ αγαπά τις λέξεις. Τις παρατηρεί, τις ανατέμνει, τις νιώθει. Και κάπου ανάμεσα στη φιλολογική του ιδιότητα και τη βαθιά προσωπική του σχέση με το ελληνικό τραγούδι, γεννήθηκε ένα νέο βιβλίο: μια ποιητική βιογραφία του Σωκράτη Μάλαμα. Όχι μια τυπική καταγραφή ημερομηνιών και γεγονότων, αλλά μια βαθιά, στοχαστική περιήγηση στον κόσμο των στίχων και των ηχοχρωμάτων του Μάλαμα – ενός δημιουργού που εδώ και δεκαετίες συντροφεύει τις σιωπές και τις αγωνίες μας.
Μετά τη μελέτη του έργου του Θανάση Παπακωνσταντίνου, ο Ναρ καταπιάνεται με έναν ακόμη πυλώνα του σύγχρονου ελληνικού τραγουδιού, εστιάζοντας στην απλότητα και την υπαρξιακή δύναμη των στίχων του. Μας μίλησε για τη διαδρομή αυτής της συγγραφικής περιπέτειας, για τις συναντήσεις του με τον ίδιο τον Μάλαμα, αλλά και για τον τρόπο που το τραγούδι μπορεί να γίνει τρόπος αφήγησης της ανθρώπινης εμπειρίας – πέρα από τον ρεαλισμό, πέρα από τις λέξεις που φθείρονται.
– Μάθαμε από τους μαθητές σας ότι ανέκαθεν είχατε μεγάλη αγάπη στην καλλιτεχνική προσωπικότητα του Σωκράτη Μάλαμα! Ποια είναι η σχέση σας με τη μουσική και τους στίχους του;
– Η πληροφόρησή σας είναι ακριβέστατη! Πράγματι, παρακολουθώ περισσότερες από τρεις δεκαετίες το έργο του Σωκράτη. Πιο συγκεκριμένα, σε σχέση με το βιβλίο, η περιπέτεια συγγραφής ξεκίνησε το 2011. Συνάντησα τον Μάλαμα ύστερα από μια συναυλία που είχε δώσει στη Θεσσαλονίκη, και την επομένη ήπιαμε έναν καφέ στο Μπιτ Παζάρ. Έθεσα υπόψη του την ιδέα σχετικά με την έκδοση ενός βιβλίου και είπαμε να συνεχίσουμε τη συζήτησή μας τον Ιούλιο του 2011 στον Λυκαβηττό. Ήταν επιφυλακτικός, τότε, μου ζήτησε να το αφήσουμε για αργότερα. Δεν επέμεινα.
Συνέχισα να μελετώ τους στίχους του και αποφάσισα να τον προσεγγίσω εκ νέου. Είχαν, άλλωστε, περάσει περισσότερα από δέκα χρόνια. Ο χρόνος επιβεβαίωσε ότι τα τραγούδια του Μάλαμα κινητοποίησαν και κινητοποιούν αποτελεσματικά τη σκέψη και τα συναισθήματα τόσο τα δικά μου όσο και των ακροατών του. Οι στίχοι του έχουν λογοτεχνική αξία (κι αυτό ισχύει σε κάποιο βαθμό και για άλλους τραγουδοποιούς), συγκεφαλαιώνουν εικόνες, ώριμες και διεισδυτικές σκέψεις για βιώματα και υπαρξιακές αγωνίες. Έχοντας, λοιπόν, αυτά κατά νου, τον προσέγγισα και πάλι. Προς μεγάλη μου χαρά, δέχτηκε να κουβεντιάσουμε, αρκετές φορές, με βοηθησε πολύ.
«Στους στίχους του Σωκράτη εντοπίζεις πολλαπλά επίπεδα ανάγνωσης»
– Γιατί αποφασίσατε «να συνθέσετε» την ποιητική του βιογραφία και μάλιστα αφού γράψατε αυτή του Θανάση Παπακωνσταντίνου;
– Καταρχάς θεωρώ ότι υπάρχει ανάλογο ενδιαφέρον. Ισως τελικά προκύψει μια τριλογία με τη μελέτη των στίχων τραγουδοποιών. Το σκέφτομαι… Οι στίχοι του Σωκράτη είναι υπαινικτικοί, σε βαθμό που, διαβάζοντάς τους, εντοπίζεις όχι ένα, αλλά πολλαπλά επίπεδα ανάγνωσης. Χαρακτηρίζονται από δωρική απλότητα, υπαρξιακή αγωνία και έντονο κοινωνικό προβληματισμό. Άλλοι στίχοι του είναι πιο βιωματικοί, στο επίκεντρό τους όμως είναι πάντα ο άνθρωπος. Κάποιες φορές οι μπαλάντες του αποτυπώνουν κοινωνικές αγωνίες, μολονότι τα τελευταία χρόνια τα συλλογικά οράματα δεν έχουν τη δυναμική του παρελθόντος.
Η αποστροφή του για τη μεγαλούπολη είναι ακόμη μία βασική παράμετρος που καταγράφεται, πολλές φορές μάλιστα με βιωματικούς στίχους, σε πολλά από τα τραγούδια του τα οποία καταδεικνύουν επιτυχώς την αποξένωση στις καθημερινές σχέσεις. Άλλα τραγούδια του μιλούν για διαψεύσεις, αδιέξοδα, κοινά όνειρα, ενίοτε μάλιστα με μια μεταφυσική διάσταση που ξεπερνά την ατομική εμπειρία. Όλα αυτά τα θεωρώ εξαιρετικά ενδιαφέροντα.
– Πώς ορίζετε τη «δωρική απλότητα» των στίχων του Μάλαμα; Ποια είναι η ιδιαίτερη ποιητική αξία που σας τράβηξε ως αναγνώστη αλλά και ως επιστήμονα;
– Ο Μάλαμας ξεχωρίζει για την επιγραμματικότητα των στίχων του, για τη φειδωλή χρήση σύγχρονων αναλώσιμων λέξεων (δεν τον αφορά η επιτηδευμένη επικαιροποίηση την οποία επιδιώκουν ορισμένες φορές αρκετοί στιχοπλόκοι), για τη συναισθηματική και εκφραστική ευθυβολία των λέξεών του. Τους στίχους του χαρακτηρίζει λεξιλογική ευρυχωρία, υπό την έννοια ότι μπορούν να λειτουργήσουν αυτόφωτα, ανεξάρτητα από τη μουσική, παρότι τον ίδιο τον ενδιαφέρει περισσότερο ο διάλογος μουσικής και λόγου.
«Δεν γίνεται να αφηγηθούμε τις ανθρώπινες εμπειρίες χρησιμοποιώντας μόνο ρεαλιστικά μέσα»
– «Έπρεπε όμως, ώστε να μην φαίνεται ότι ήμουν θαυμαστής του. Άμα πας να γράψεις ένα βιβλίο για έναν δημιουργό και φαίνεται ότι είσαι θαυμαστής, δεν θα είναι επιτυχημένο», μας είπατε στην προηγούμενη συνέντευξή μας. Το καταφέρατε αυτό στο νέο βιβλίο;
– Δεν ξέρω αν τα κατάφερα. Το σίγουρο είναι ότι ολοκληρώνοντας το βιβλίο, αναλογίστηκα ακόμη μία φορά, διαβάζοντας τους στίχους του Σωκράτη ως σύνολο, ότι ο κόσμος είναι τελικά φτιαγμένος από λέξεις· κάτι που συμβαίνει και δεν λέγεται, παύει να υπάρχει και χάνεται. Τα τραγούδια του αλλά και οι συναντήσεις που είχα μαζί του με έκαναν επίσης να συνειδητοποιήσω ότι δεν γίνεται να αφηγηθούμε τις ανθρώπινες εμπειρίες χρησιμοποιώντας μόνο ρεαλιστικά μέσα.
Η σύνθεση ενός τραγουδιού προϋποθέτει να σκέφτεσαι αλλά και να αφηγείσαι στον εαυτό σου κάποιες σκηνές. Είναι ένας εσωτερικός διάλογος, παράλληλα όμως το τραγούδι έχει τη δική του ενέργεια. Ο Μάλαμας συγκαταλέγεται στους δημιουργούς, συνθέτες, τραγουδοποιούς, ποιητές και στιχουργούς στους οποίους οφείλουμε τη συνέχεια του έντεχνου τραγουδιού.
– Πώς συνδυάζεται η προσωπική αφήγηση με την κοινωνική ανάλυση; Ειδικά σε ένα υβριδικό κείμενο που δεν είναι, αυστηρά, βιογραφία;
– Ναι… Πρέπει να ορίσει κανείς, για να αποφύγει τις κακοτοπιές, τι γράφει. Το βιβλίο αυτό δεν είναι σε καμιά περίπτωση μια φιλολογική μονογραφία για τους στίχους του Σωκράτη. Αυτό το ξεκαθαρίζει και ο υπότιτλός του: πρόκειται για ένα «σχεδίασμα ποιητικής βιογραφίας του Σωκράτη Μάλαμα». Το βιβλίο εκκινεί από τους στίχους του Μάλαμα αλλά διευρύνει την οπτική του, με τη συνέργεια και του ίδιου του Σωκράτη, εξετάζοντας αφενός αρκετές άλλες πτυχές του συνολικού του έργου και αφετέρου ζητήματα σχετικά με το ελληνικό τραγούδι ευρύτερα.
Πρόκειται ίσως για μια ευκαιρία τόσο οι υποψιασμένοι όσο και οι νεότεροι ακροατές του να ενώσουν τα θραύσματα του έργου του αποκτώντας μια συνολικότερη εικόνα του. Δεν έχουμε δηλαδή εδώ την έκδοση απάντων του ποιητικού του corpus, ούτε η ανάλυση που επιχειρείται είναι εξαντλητική. Άλλωστε, έχω την πεποίθηση ότι η εξονυχιστική μελέτη των όποιων στίχων είναι τεχνητή διαδικασία, που πολλές φορές γίνεται με πολύ τυποποιημένο τρόπο, με αποτέλεσμα να χάνεται εν τέλει η επαφή με το ίδιο το στιχούργημα.
– Κατά την έρευνά σας, υπήρξε κάποια συζήτηση με τον Σωκράτη Μάλαμα ή κάποιο άλλο εύρημα που σας εξέπληξε;
– Η ευρυμάθειά του.
«Στην περίπτωση των σπουδαίων καλλιτεχνών το έργο τους μιλά από μόνο του»
– Υπάρχει σήμερα η τάση να αποκαλούνται οι συναυλίες καλλιτεχνών με ευρεία απήχηση όπως ο Σωκράτης Μάλαμας, αλλά και της ραπ σκηνής, όπως ο ΛΕΞ και ο Bloody Hawk, “ιστορικές”. Ποια είναι η γνώμη σας γι αυτό; Πώς έχει αλλάξει αυτή η “ιστορικότητα” μέσα στα χρόνια;
– Τι πάει να πει ιστορικές; Αυτά νομίζω ότι είναι επινοήσεις αυτών που θέλουν να προωθήσουν τα τραγούδια ως προϊόν. Στην περίπτωση των σπουδαίων καλλιτεχνών το έργο τους «μιλά» από μόνο του, δεν έχει ανάγκη περεταίρω προώθησης.
– Εσείς πηγαίνετε σε συναυλίες; Αν ναι, πώς βιώνετε αυτή τη συλλογική εμπειρία επαφής με την μουσική;
– Βεβαίως και πηγαίνω, είναι μια ανάγκη, ανάγκη να ακούσω αυτά τα τραγούδια ζωντανά, ανάγκη επικοινωνίας, ευκαιρία να συναντήσω αγαπημένους φίλους. Και χαίρομαι πολύ που οι χώροι των συναυλιών αποδεικνύονται μικροί, για να χωρέσουν τον κόσμο που «διψάει» να ακούσει…
– Ποια είναι τα επόμενά σας σχέδια; Υπάρχει πρόθεση για άλλα «σχεδιάσματα» σε σχέση με άλλους μουσικούς στίχους ή άλλη μορφή καλλιτεχνικής βιογραφίας;
– Τον Οκτώβριο ανεβαίνει στο Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης το θεατρικό μου έργο Madre Salonico που παίχτηκε τον Απρίλιο στην Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής. Από ‘κει και πέρα, κάτι έχω στο μυαλό σε σχέση με τους «μουσικούς» στίχους…
