Στο απολυταρχικό κράτος του 16ου -18ου αιώνα κυρίαρχος είναι ο μονάρχης, ο οποίος κατέχει απεριόριστη δύναμη, την οποία ασκεί στη χώρα του. Σ’ αυτό το κράτος δεν υπάρχει χωρισμός των εξουσιών καθώς ο μονάρχης, ο οποίος ασκεί νόμιμα την εξουσία μέσω διαδοχής, ελέγχει και τις τρεις εξουσίες: τη νομοθετική, την εκτελεστική και τη δικαστική.
Τα βασιλικά κράτη είχαν ως σκοπό τη διατήρηση της κυριαρχίας των ευγενών πάνω στους αγρότες. Ταυτόχρονα, η αριστοκρατία είχε να αντιμετωπίσει έναν καινούργιο εχθρό που είχε προκύψει: την εμπορική αστική τάξη. Η τελευταία εμπόδιζε τους αριστοκράτες να ασκούν πλήρη επιρροή στους αγρότες. Η δομή της φεουδαρχικής κοινωνίας αποτελούσε τροχοπέδη για την ανάπτυξη και την ικανοποίηση των συμφερόντων των αστών.
Έτσι, οι αστοί κατέφυγαν στον βασιλιά ο οποίος δέχτηκε τη συνεργασία επειδή κατά αυτόν τον τρόπο θα μπορούσε να κατακτήσει την εξουσία και να υποτάξει πλήρως τους φεουδάρχες. Οι αστοί με την σειρά τους ήθελαν να διαλύσουν τους φεουδαρχικούς δεσμούς, καθώς αυτοί εμπόδιζαν την προώθηση των συμφερόντων τους.
Το μοναρχικό κράτος μπορούσε να πάρει αποφάσεις, που θα βοηθούσαν στην μεγέθυνση του κεφαλαίου ενισχύοντας την αστική τάξη. Κατά συνέπεια, οι δυο πλευρές πολλές φορές συνεργάστηκαν με σκοπό την πάταξη της αριστοκρατίας των φεουδαρχών. Το απολυταρχικό κράτος αποτέλεσε φάση ανάδειξης του καπιταλισμού. Το κράτος πλέον δεν ταυτίζεται με τον βασιλιά και είναι ανώτερο από όλες τις τάξεις. Τέλος, το κράτος ευνοεί το κεφάλαιο και γενικότερα την ανάπτυξη.
Μορφές απολυταρχίας
Η απολυταρχία είναι ένα ολοκληρωτικό καθεστώς, στο οποίο οι εξουσίες είναι υπό τον έλεγχο ενός μόνο ατόμου. Μορφές απολυταρχικής διακυβέρνησης αποτελούν η απόλυτη και η συνταγματική μοναρχία. Στην περίπτωση της πρώτης, ο μονάρχης συγκεντρώνει όλες τις εξουσίες (νομοθετική, εκτελεστική, δικαστική) στο πρόσωπό του και είναι ανώτερος όλων.
Στην περίπτωση της δεύτερης όμως, ο βασιλιάς, αν και πάλι είναι ανώτερος όλων, δεσμεύεται και από το Σύνταγμα και είναι φανερό ότι η διαδικασία της διακυβέρνησης και η σημασία του νόμου μέσα στην συνταγματική μοναρχία έχουν διαφορετική υπόσταση από αυτήν που παρατηρείται στην απόλυτη μοναρχία.
Ένα ακόμη ολοκληρωτικό καθεστώς είναι η δικτατορία. Σε αυτό το καθεστώς η εκτελεστική και η νομοθετική εξουσία συγκεντρώνονται στο πρόσωπο του δικτάτορα η οποία συνδυάζεται και με έλεγχο επί της δικαστικής εξουσίας. Ο δικτάτορας για να επιβάλλει την εξουσία του προχωράει σε πραξικόπημα, καταργεί το Σύνταγμα ενώ σε περίπτωση εκλογών το κοινοβούλιο δεν εκλέγεται με δημοκρατικό τρόπο.
Μορφή απολυταρχισμού αποτελεί και ο άκρατος καπιταλισμός. Ο καπιταλισμός του τέλους του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ού δεν είναι πλέον μόνο εμπορευματικός και βιομηχανικός, αλλά και χρηματιστικός με ένα επιπλέον χαρακτηριστικό, που είναι η συνένωση μεγάλων επιχειρήσεων και η δημιουργία μονοπωλίων. Οι επιχειρήσεις έτσι αποκτούν παντοδυναμία, δρουν ανεξέλεγκτα• οι τιμές των προϊόντων διατηρούνται σε υψηλά επίπεδα, ασκούν πίεση στην αμοιβή της εργασίας και στο κόστος των πρώτων υλών.
Είναι λοιπόν, αναπόφευκτη η άσκηση ρυθμιστικών πιέσεων στην οργάνωση του κράτους και στην ασκούμενη πολιτική. Η τάση του καπιταλισμού για συγκέντρωση οδηγεί στην συμπόρευση κράτους και μεγάλων επιχειρήσεων. Έτσι, το κράτος εξυπηρετεί τα συμφέροντα των καπιταλιστών και το κεφάλαιο πλέον είναι αυτό που ασκεί έμμεσα την εξουσία καταπατώντας τα δικαιώματα των προλεταρίων.
Τα αιτία της μετάβασης
Στην περίοδο της φεουδαρχίας (ή φεουδαλισμός) η γη χωρίζονταν σε φέουδα, τα οποία καλλιεργούσαν οι δουλοπάροικοι. Ο θεσμός της δουλοπαροικίας είχε ως στόχο την οικονομική εκμετάλλευση και τον πολιτικό-νομικό εξαναγκασμό στο πλαίσιο του φέουδου. Στο τέλος της μεσαιωνικής εποχής επήλθαν αλλαγές στις μορφές φεουδαρχικής εκμετάλλευσης. Η μετάβαση από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό αποτέλεσε μία μακροχρόνια και καθόλου ομοιογενή διαδικασία.
Ο ιστορικός Perry Anderson υποστηρίζει ότι το απολυταρχικό κράτος “ήταν το καινούργιο πολιτικό κάλυμμα των τρομοκρατημένων ευγενών”. Η μετατροπή των προσόδων σε χρήματα, έφερε την αποδυνάμωση της πολιτικής και οικονομικής καταπίεσης σε βάρος των αγροτών λειτουργώντας ως απειλή εξαφάνισης της δουλείας και οδηγώντας στη δημιουργία ενός απολυταρχικού κράτους. Ο βασιλιάς πλέον ασκούσε μεγάλη δύναμη και καταπίεση στους αγρότες.
Παράλληλα, η εμφάνιση του απολυταρχισμού δημιούργησε εντάσεις στη φεουδαρχική αριστοκρατία, ενώ άρχισαν να εξελίσσονται οι εμπορικές σχέσεις, γεγονός που μείωσε τη δύναμη που ασκούσαν οι αριστοκράτες στους αγρότες. Η αποδυνάμωση των μεσαιωνικών αντιλήψεων της δουλείας έδωσε στην εξουσία νέες αρμοδιότητες, ενώ παράλληλα απελευθέρωνε τα κτήματα των ευγενών από τους παραδοσιακούς περιορισμούς.
Η αριστοκρατική τάξη είχε όμως πολιτικά δικαιώματα και οικονομική ισχύ. Αποτέλεσμα όλων αυτών των αλλαγών ήταν η μεγέθυνση της αριστοκρατικής δύναμης και η εδραίωση μιας μη- δουλοπαροικιακής αγροτιάς, η οποία χαρακτηρίζονταν από νέες μορφές εξάρτησης και εκμετάλλευσης. Η κρίση που επήλθε στη Δύση καθόλη την διάρκεια του 14ου αιώνα είχε ως αποτέλεσμα τη χρεωκοπία πολλών αριστοκρατών αξιωματούχων. Η ανάπτυξη της βιομηχανίας των πόλεων βοήθησε στην αντιμετώπιση της κρίσης, όπου αναπτύχθηκε η βιομηχανία του σιδήρου, του χαρτιού και η υφαντουργία γνώρισε σημαντική άνθηση, ενώ παράλληλα όλη αυτή η ανάπτυξη εμπόδισε τους ευγενείς να καταφύγουν σε δυσμενείς για τους αγρότες λύσεις.
Από το 1450 μέχρι το 1500 η πολύχρονη φεουδαρχική κρίση ξεπεράστηκε. Η αγροτική κρίση ξεπεράστηκε το 1470 στην Αγγλία και στη Γαλλία. Αυτήν την περίοδο συντελέστηκαν αλλαγές στην πολιτική εξουσία, οι οποίες σχετίζονταν με το αποκορύφωμα του ακραίου φεουδαρχισμού και τις αναταραχές μιας σειράς πολέμων. Η δομή των νέων απολυταρχικών κρατών της Δύσης χαρακτηρίζονταν όχι μόνο από τη φεουδαρχική συσπείρωση κατά της υποτέλειας των αγροτών, αλλά και από την άνοδο της αστικής τάξης η οποία μέσα από την τεχνολογική και εμπορική εξέλιξη δημιούργησε τις προβιομηχανικές μανιφακτούρες.
Η σταδιακή αποδοχή του ρωμαϊκού δικαίου στην Ευρώπη είχε ως αποτέλεσμα την εξάπλωση του καπιταλισμού και τη μεγαλύτερη ανάπτυξη της εμπορικής και μανιφακτουρικής αστικής τάξης. Η αλλαγή στον τρόπο παραγωγής στη Δύση επηρέασε την Ανατολή, καθώς η αναπτυγμένη δυτική οικονομία αποτέλεσε κινητήρια δύναμη για την αντίδραση κατά της φεουδαρχίας.
Οι συντεχνίες είχαν το μονοπώλιο κάποιων προϊόντων και δέχονταν αυστηρό έλεγχο από το κράτος σε όλους τους τομείς τους. Αυτή η αυστηρότητα μπορεί να εμπόδιζε πολλές φορές την πρόοδο, παράλληλα όμως, εξασφάλιζε την ποιότητα των προϊόντων, περιόριζε τους μεσίτες, εμπόδιζε την υπερβολική αύξηση των τιμών και την υπερπαραγωγή προϊόντων, κάτι που δημιουργεί μερικές φορές προβλήματα.
Επίλογος
Το 1789 ο απολυταρχισμός και ο φεουδαρχικός τρόπος παραγωγής ανατράπηκαν δίνοντας τη θέση τους στον καπιταλισμό, ο οποίος με τη σειρά του έφερε εκτός από έναν διαφορετικό τροπο παραγωγής, μια νέα μορφή εκμετάλλευσης των προλεταρίων και καταπάτησης των δικαιωμάτων τους. Πολλοί θεωρούν ότι η μετάβαση από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό ήταν ένα γεγονός που απελευθέρωσε και τις δυο πλευρές από τον ταξικό διαχωρισμό. Οι δουλοπάροικοι απελευθερώθηκαν από τους ευγενείς αλλά και οι ευγενείς από τους δούλους και μετέτρεψαν την περιουσία τους σε χρήμα. Με την εμφάνιση του καπιταλισμού, οι δυο πλευρές αποδεσμεύτηκαν η μία από την άλλη και κινήθηκαν προς την ελευθερία τους.
Βιβλιογραφία
Perry Anderson, Το Απολυταρχικό Κράτος, μτφρ. Ελένη Αστεριού, Αθήνα 2003
T.B. Bottomore, Κοινωνιολογία, Κεντρικά προβλήματα και βασική βιβλιογραφία, μτφρ. Δ.Γ. Τσαούσης, Αθήνα 1974
Εγκυκλοπαίδεια Δομή, τ.3, “Απολυταρχία”
*Γράφει η Ελευθερία Παπανικολάου
