Η ελευθερία έκφρασης και επιλογών αποτελεί θεμελιώδες δικαίωμα και αναπόσπαστο κομμάτι της ανθρώπινης ύπαρξης. Είναι η βάση πάνω στην οποία (πρέπει να) χτίζονται οι σύγχρονες δημοκρατικές κοινωνίες και η προϋπόθεση για την ισοτιμία, την ανάπτυξη και την ευημερία των ατόμων και των κοινοτήτων. Σε αυτό το άρθρο, θα εξετάσουμε τη σημασία της ελευθερίας έκφρασης και επιλογών, τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει -τόσο στην καθημερινότητα όσο και σε επίπεδο σύλληψης και πρακτικής εφαρμογής της έννοιας- και τους τρόπους με τους οποίους μπορούμε να την προστατεύσουμε και να την ενισχύσουμε.
Η Σημασία της Ελευθερίας Έκφρασης
Η ελευθερία έκφρασης επιτρέπει στους ανθρώπους να εκφράζουν τις απόψεις, τις ιδέες και τα συναισθήματά τους χωρίς φόβο καταστολής ή τιμωρίας. Είναι ζωτικής σημασίας για την προσωπική ανάπτυξη και την αυτοπραγμάτωση, καθώς επιτρέπει στους ανθρώπους να αναπτύξουν την ταυτότητά τους και να συμμετέχουν ενεργά στην κοινωνία. Είναι, επίσης, απαραίτητη για τη λειτουργία της δημοκρατίας, καθώς επιτρέπει την ελεύθερη ανταλλαγή ιδεών και την κριτική των κυβερνήσεων και των θεσμών.
Η Σημασία της Ελευθερίας Επιλογών
Η ελευθερία επιλογών είναι εξίσου σημαντική, καθώς επιτρέπει στους ανθρώπους να λαμβάνουν αποφάσεις για τη ζωή τους σύμφωνα με τις αξίες και τις προτιμήσεις τους. Αυτό περιλαμβάνει την ελευθερία να επιλέγουν την εκπαίδευση, την εργασία, τον τρόπο ζωής και τις σχέσεις τους. Η ελευθερία επιλογών ενισχύει την αίσθηση της αυτονομίας και της ευθύνης, και συμβάλλει στην ευημερία και την ικανοποίηση από τη ζωή.
Προκλήσεις και Περιορισμοί
Ωστόσο η ελευθερία αυτή, αλλά και γενικότερα, αντιμετωπίζει στην καθημερινότητα ουκ ολίγα εμπόδια. Σε χώρες με απολυταρχικά και μη δημοκρατικά καθεστώτα, οι κυβερνήσεις επιβάλλουν λογοκρισία και καταστολή για να ελέγξουν και να καταπνίξουν κάθε αντίλογο ή άποψη διαφορετική από αυτή που επιβάλλουν οι ηγεμόνες. Εκεί μάλιστα, δεν αναφερόμαστε καν σε ελευθερία γενικότερα, μιας και οτιδήποτε αντιβαίνει στις εντολές-γραμμές του καθεστώτος θεωρείται εσχάτη προδοσία και τιμωρείται. Αυτό όμως, είναι πιθανό θέμα για διαφορετικό άρθρο.
Αλλά και στις σύγχρονες αναπτυγμένες δημοκρατικές χώρες η έννοια αυτή ελέγχεται καθημερινά για την καθολικότητά της. Σε πάρα πολλές περιπτώσεις υπάρχει επιλεκτική ελευθερία ανάλογα με το κοινωνικο-οικονομικό στάτους του κάθε ατόμου, ανάλογα με τον αριθμό των ατόμων που υπερασπίζονται-ασπάζονται μια άποψη, ανάλογα με το αν κάτι γίνεται δημόσια ή όχι κλπ. Αυτή η λεγόμενη κατευθυνόμενη ή επιλεκτική ελευθερία είναι ένα καθημερινό φαινόμενο και επισύρει μια σειρά από γεγονότα και διαβουλεύσεις σε διαδικτυακό και μη επίπεδο.
Οι κοινωνικές και πολιτισμικές τάσεις σε συνδυασμό με την απουσία πολιτικών αποφάσεων μπορούν να περιορίσουν την ελευθερία ομάδων ανθρώπων με κοινά χαρακτηριστικά, γενικότερα, επιβάλλοντας έμμεσα ή άμεσα στερεότυπα και προκαταλήψεις που περιορίζουν τις δυνατότητες των ατόμων αυτών. Για παράδειγμα, οι γυναίκες και οι μειονότητες συχνά αντιμετωπίζουν διακρίσεις που περιορίζουν τις επιλογές τους στην εκπαίδευση και την εργασία. Η αποφυγή θέσπισης κανόνων προστασίας, που προστατεύουν τις αδύναμες-ευπαθείς αυτές ομάδες, από την πολιτεία δημιουργεί ανισότητες με αποτέλεσμα αυτά τα άτομα σταδιακά να απομονώνονται με ό,τι αυτό συνεπάγεται.
Από εκεί και πέρα οι τεχνολογικές εξελίξεις, όπως τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, έχουν δημιουργήσει νέες προκλήσεις και κυρίως τη διάδοση ψευδών ειδήσεων και την παραβίαση της ιδιωτικότητας, που κατά κάποιο τρόπο επίσης επηρεάζουν σε κάποιο βαθμό την ελευθερία έκφρασης-επιλογών. Σχετικά με τα fake news… κατά την ταπεινή γνώμη του γράφοντα αποτελούν το νούμερο ένα τρόπο χειραγώγησης των «μαζών» από την απαρχή της δημιουργίας κοινωνιών από το ανθρώπινο είδος.
Fake news υπήρχαν, υπάρχουν και θα υπάρχουν παντού για πολλούς και διάφορους λόγους, από τα ψέματα που λέει κάποιος συγγενής μας, ώστε να μας «επιβάλει» να παντρευτούμε μέχρι τα καλά σκηνοθετημένα και τις περισσότερες φορές παντελώς «άδεια» πολιτικά λόγια που ακούμε σε προεκλογικές και μη περιόδους.
Η παραβίαση της ιδιωτικότητας τη σήμερον ημέρα αποτελεί ακόμα ένα μεγάλο θέμα προς συζήτηση. Πολλοί ισχυρίζονται ότι συνεχώς οι κυβερνήσεις ψάχνουν τρόπους να μας κατασκοπεύουν μέσω τσιπ ή μέσω συλλογής των στοιχείων μας στα πλαίσια του Ψηφιακού Μετασχηματισμού. Αν και η συντριπτική πλειοψηφία όλων αυτών τυγχάνει να είναι conspiracy theories, δεν παύουν να εφευρίσκονται ολοένα και περισσότεροι νέοι τεχνολογικοί τρόποι για έλεγχο με πρόφαση τη διευκόλυνση. Αυτό όλο εκλαμβάνεται ξεκάθαρα ως (και συνάμα αποτελεί κιόλας) μια αφαίρεση της ιδιωτικότητας, άρα και της ελευθερίας με αποτέλεσμα και εδώ να δημιουργείται μια σειρά από αντιδικίες και αντιπαραθέσεις περί του θέματος.
Προστασία και ενίσχυση της ελευθερίας
Για να προστατεύσουμε και να ενισχύσουμε την ελευθερία έκφρασης και επιλογών, υπάρχουν δύο βασικές οδοί, οι κοινωνικές και οι πολιτικές. Και στα δύο, όμως, εμπίπτει η ατομική υπευθυνότητα (και όχι ευθύνη, όπως πολλοί προτιμούν να το λένε) κι έχει να κάνει με τις ατομικές μας αποφάσεις και στάσεις γενικότερα απέναντι σε διάφορα ζητήματα.
Στο πολιτικό κομμάτι, αν και φαίνεται να γίνονται αρκετά βήματα προς τη σωστή κατεύθυνση και συνέχεια υπάρχει εγρήγορση για βελτιώσεις, υπάρχει πάντα ο αστάθμητος παράγοντας του ότι δεν μπορούμε να έχουμε τόσο ενεργό ρόλο στη λήψη αποφάσεων. Αντίστοιχα, η κοινωνία «επιβάλλει» καλώς ή κακώς κάποιες κοινωνικές νόρμες τις οποίες καλούμαστε να ακολουθήσουμε. Αυτό σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να αποτελεί τροχοπέδη στις ατομικές μας ελευθερίες και στα δικαιώματά μας.
Οτιδήποτε καταπατά κάποιο από αυτά θα πρέπει να έχουμε το σθένος να το υπερασπιστούμε με δημοκρατική διάθεση και πολιτισμένο κυρίως τρόπο. Γενικότερα, οι πολίτες χρειάζεται να έχουν ενεργό ρόλο στην προάσπιση των δικαιωμάτων τους, συμμετέχοντας σε δημόσιες συζητήσεις και υποστηρίζοντας οργανώσεις που προωθούν την ελευθερία έκφρασης και επιλογών. Η τεχνολογία μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την ενίσχυση της προσπάθειας αυτής, παρέχοντας πλατφόρμες για την έκφραση και την ανταλλαγή ιδεών.
Κλείνοντας, αλλά και ταυτόχρονα δίνοντας εξίσου μεγάλη έμφαση, θα ήθελα να αναφερθώ σε αυτό: δεν θα πρέπει σε καμία περίπτωση να λησμονείται το γεγονός ότι η ελευθερία του ενός ατόμου σταματάει εκεί που ξεκινάει η ελευθερία του άλλου, ειδάλλως δεν μιλάμε για ελευθερία, αλλά για αναρχία και νόμο της ζούγκλας, όπου επικρατεί ο πιο δυνατός.
Το ότι εγώ επιθυμώ κάτι συγκεκριμένο δεν σημαίνει ότι δεν με απασχολούν οι συνέπειες της επιθυμίας μου στο άλλο άτομο. Αυτή είναι άλλωστε και η ανωτερότητα του ανθρώπινου είδους, ότι μπορεί σε κάθε πρόβλημα να βρει μια λύση όπου θα «κερδίζουν» και οι δύο μεριές και δεν θα βλάπτεται κανείς. Αρκεί να υπάρχει διάθεση! Η σημασία της αποδοχής του συνανθρώπου και η παροχή βοήθειας είναι ιδιάζουσας σημασίας σε έναν κόσμο όπου πολλοί ισχυρίζονται ότι φαίνεται να βαδίζει προς την αποξένωση του ατόμου.
Αντί επιλόγου
Η ελευθερία έκφρασης και επιλογών είναι θεμελιώδες δικαίωμα που πρέπει να προστατεύεται για την προαγωγή της δημοκρατίας και της ατομικής ανάπτυξης και της ευημερίας. Απαντώντας και στην ερώτηση του τίτλου (όχι δεν ήταν κλικ μπέιτ με σκοπό να διαβάσετε όλο το άρθρο!), ουτοπία αποτελεί μόνο ό,τι εμείς επιλέγουμε μόνο να ονειρευόμαστε.
Από τη στιγμή που μπαίνουμε στη διαδικασία να το διεκδικήσουμε και να το διαπραγματευτούμε, παύει να είναι ουτοπία και γίνεται μια εν δυνάμει πραγματικότητα. Παρά τις προκλήσεις και τους περιορισμούς, είναι δυνατόν να δημιουργήσουμε μια κοινωνία όπου οι άνθρωποι μπορούν να εκφράζονται ελεύθερα και να λαμβάνουν αποφάσεις για τη ζωή τους χωρίς φόβο ή καταπίεση. Κι επειδή αυτό κάθε άλλο παρά προφανές είναι, όσο περισσότερο προασπιζόμαστε τα δικαιώματά μας έχοντας ενεργό ρόλο στην κοινωνία, γνωρίζοντας και «κυνηγώντας» τα θέλω μας, σεβόμενοι συνάμα τα θέλω του άλλου, τόσο πιο πολύ βαδίζουμε προς την κατάκτηση αυτής της καθολικής ελευθερίας.
