Υπάρχουν έργα λογοτεχνίας που προκαλούν τον θαυμασμό των αναγνωστών για την ιδιότυπη θεματική τους, τους ξεχωριστούς πρωταγωνιστές και την έξυπνη πλοκή που μοιάζει μακρινή σε σχέση με τη ζωή του μέσου ανθρώπου. Και έπειτα, υπάρχουν και τα άλλα έργα. Εκείνα που με τη φιλοσοφική τους σκέψη προβληματίζουν τους αναγνώστες για τη δική τους ζωή, εκείνα με τα οποία ο καθένας μπορεί να ταυτιστεί και αφορούν όλους ανεξαιρέτως. Ένα τέτοιο έργο είναι η νουβέλα του Λέοντος Τολστόι «Ο θάνατος του Ιβάν Ίλιτς» που εκδόθηκε το 1886. Μια ρεαλιστική, εντελώς πραγματική ιστορία για τον θάνατο ενός απλού ανθρώπου.
Για το έργο
Ο Ιβάν Ίλιτς ήταν πάντα το καμάρι της οικογένειάς του. Ο καλός γιός, ο ηθικός νέος, ο εργατικός άνδρας και ο τυπικός δικαστής. Κυνήγησε την επιτυχία στο επάγγελμά του, τη διάκριση, την οικονομική ευημερία, διασκέδαζε όταν του το επέτρεπε η καθημερινότητα και έκανε μια ευπρεπή οικογένεια. Και τώρα, ο δικαστικός Ιβάν Ίλιτς πεθαίνει. Καθώς βρίσκεται βαριά άρρωστος, ανήμπορος από μια ασθένεια που ποτέ δεν προσδιορίζεται επαρκώς, συλλογίζεται την «ευτυχισμένη», «καθωσπρέπει» ζωή του. Μήπως τελικά αυτή η ζωή δεν υπήρξε αληθινά ευτυχισμένη; Μήπως πρόκειται να πεθάνει χωρίς πρώτα να έχει ζήσει;
Η κραυγή του Ιβάν Ίλιτς, που παλεύει να αποδεχτεί τη θνητή μοίρα του με τη ρήση που έμαθε στα φοιτητικά του χρόνια: «Ο Γάιος είναι άνθρωπος. Οι άνθρωποι είναι θνητοί. Ο Γάιος είναι θνητός», αντικατοπτρίζει τον κοινό φόβο του θανάτου. Κυρίως όμως, υποδεικνύει τον φόβο για τη ζωή. Έτσι τελικά, ενώ ο επιφανής δικαστής πλησιάζει τον θάνατο, στην πραγματικότητα προσεγγίζει τη ζωή και τον αυθεντικό εαυτό του.
Καθώς παρακολουθούμε την ασθένεια του Ιβάν Ίλιτς και όσο αυτή επιδεινώνεται χωρίς να κατονομάζεται, κυριαρχεί μια συνολική αίσθηση πως ο δικαστής υποφέρει από κάτι αδιευκρίνιστο, ίσως ακόμη και ανεξήγητο. Η δεξιοτεχνία του Τολστόι να δημιουργεί σύγχυση στον αναγνώστη γύρω από τη διάγνωση της ασθένειας, δείχνει κατά τη γνώμη μου κάτι περισσότερο από τη στηλίτευση των ιατρικών πρακτικών. Αυτό είναι η αίσθηση του αγνώστου. Ο Ιβάν Ίλιτς νοσεί σωματικά και πεθαίνει. Πριν όμως φτάσει εκεί, νοσεί πνευματικά και ψυχικά. Υπάρχει κάτι μέσα του τρομακτικό όσο και επίπονο, εντελώς άγνωστο και ανεξερεύνητο. Είναι ο ίδιος του ο εαυτός.
Η αφύπνιση που βιώνει ο Ιβάν Ίλιτς, καθώς πλησιάζει τον θάνατο είναι πρωτόγνωρη. Σ’ όλη του τη ζωή έμαθε να ζει σύμφωνα με τους κανόνες, μέχρι που τελικά ξέχασε να κοιτάξει προς τα μέσα του. Ένιωθε ικανοποίηση με τη ζωή που πίστευε ότι ήθελε, ευχαρίστηση που πετύχαινε τους στόχους που αποδείκνυαν ότι ήταν ένας «ικανός» δικαστής και «άριστος» οικογενειάρχης. Όμως, στην πραγματικότητα ο Ιβάν Ίλιτς ήταν τελείως απών στη δουλειά του, τίποτα δικό του δεν υπήρχε μέσα σ’ αυτή, αντίστοιχα ζούσε με την οικογένειά του σαν ξένος ανάμεσα στους ξένους.
Σκέψεις με αφορμή τη νουβέλα
Ο κίνδυνος να απομακρυνθούμε από τον αυθεντικό εαυτό μας κατά τη διάρκεια της ζωής μας είναι πράγματι υπαρκτός. Ίσως γεννιόμαστε με συγκεκριμένη ιδιοσυγκρασία, στην πορεία όμως τα κοινωνικά «πρέπει» και οι προσδοκίες από το ευρύτερο περιβάλλον αλλοιώνουν την προσωπική αίσθηση του εαυτού. Στην πραγματικότητα λοιπόν, όπως τονίζει και ο Τολστόι στη νουβέλα του, ο κίνδυνος δεν είναι να υποταχθούμε συνειδητά, αλλά εν αγνοία μας. Δηλαδή, μέσα σε μια ψευδαίσθηση ατομικής ικανοποίησης που βασίζεται στη συλλογική αποδοχή.
Ακόμα και σήμερα, αντιλαμβανόμαστε πως οι επιλογές μας στη ζωή μπορεί να έχουν αιτίες βαθύτερες από την ειλικρινή επιθυμία, όπως η ανάγκη για κοινωνική αποδοχή. Σημαντικό ρόλο παίζει και η πρόσβαση στη ζωή των άλλων σε μέτρο που δεν είχαμε ποτέ ξανά. Έτσι, η έννοια του «κανονικού» παρεισφρέει στην καθημερινότητά μας συχνά, χωρίς καν να το συνειδητοποιούμε. Κι όσο κι αν η εποχή προβάλλει την αξία της διαφορετικότητας και της πίστης στον αυθεντικό εαυτό μας, πώς είμαστε σίγουροι πως πορευόμαστε προς αυτή την κατεύθυνση, όταν από την αρχή της ημέρας παρακολουθούμε περισσότερο τη ζωή των άλλων παρά τη δική μας; Ο κίνδυνος της ψευδαίσθησης παραμένει, ακόμα και στις καθημερινές αποφάσεις του πιο απλού ανθρώπου.
Όπως η κρίση που περνάει ο Ιβάν Ίλιτς προς το τέλος της ζωής του αποκαλύπτει το ανεξερεύνητο μέσα του, έτσι και η προσωπική μας αλήθεια, αυτή που ορίζει τον αυθεντικό μας εαυτό είναι συχνά εύκολο να θαφτεί και να αλλοιωθεί. Με αυτή την συνειδητοποίηση προβάλλει και η πραγματική ανάγκη να αναδείξουμε την αλήθεια μας, να την αγκαλιάσουμε και να την αποδεχτούμε. Μια διαδικασία που αποδεικνύεται δύσκολη και επίπονη και που μας φέρνει αντιμέτωπους με όλους, ακόμα και με τον ίδιο μας τον εαυτό.
Το να στρέψουμε τη ματιά μας προς τα μέσα, πιθανότατα φέρνει φόβο, τον ίδιο φόβο που νιώθει ο Ιβάν Ίλιτς, καθώς πλησιάζει προς το τέλος. Ένας φόβος που μεταφράζεται ως φόβος του θανάτου, στην πραγματικότητα όμως δεν είναι άλλος από τον φόβο της ζωής που δεν ζούμε. Το μήνυμα που μας μεταφέρει η ιστορία του Ιβάν Ίλιτς μέσα απ’ τον στοχασμό που μας προβληματίζει, είναι πως τελικά ποτέ δεν είναι αργά να προσεγγίσουμε τον αυθεντικό εαυτό μας. Ακόμα κι αν ο «σωστός» χρόνος έχει περάσει, ακόμα κι αν για καιρό αγνοούσαμε πως υπάρχει κάτι να ανακαλύψουμε, τα σημάδια θα φανούν αργά ή γρήγορα. Κι ύστερα, το φως της αλήθειας μας θα αχνοφέγγει πάντα κάπου εκεί, περιμένοντας να το δούμε και να το αναγνωρίσουμε.
