Η πολιτική και η οικονομική εξουσία ουδέποτε υπήρξαν πλήρως ανεξάρτητες μεταξύ τους. Από τις απαρχές του σύγχρονου κράτους-έθνους, οι σχέσεις ανάμεσα στην πολιτική ηγεσία και τους οικονομικά ισχυρούς διαμορφώνονται μέσα από ένα περίπλοκο πλέγμα αλληλεξαρτήσεων, συναλλαγών και στρατηγικών συμμαχιών.
Στον σημερινό κόσμο της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας, των διακρατικών αγορών και της ψηφιακής τεχνολογίας, η σχέση αυτή έχει αναβαθμιστεί σε έναν μηχανισμό βαθιάς πολιτικής επιρροής και καθοδήγησης, όπου οι μεγάλοι επιχειρηματίες και οι ελίτ των πλουσίων δεν αποτελούν απλώς εξωτερικούς παράγοντες επιρροής, αλλά σε πολλές περιπτώσεις λειτουργούν ως συγκαθοριστές της ίδιας της πολιτικής βούλησης. Η αμφίδρομη αυτή σχέση δεν είναι πάντοτε ορατή στον δημόσιο διάλογο. Συχνά διατυπώνεται ως υποψία, άλλοτε ως εικασία ή ακόμη και ως θεωρία συνωμοσίας.
Πίσω από φαινομενικά ουδέτερες αποφάσεις για την εθνική ασφάλεια, την τεχνολογική καινοτομία ή την οικονομική πολιτική, αναδύονται σιωπηλοί αλλά ισχυροί δρώντες: οι λεγόμενοι «πολιτικοί επιχειρηματίες» (policy entrepreneurs). Πρόκειται για πρόσωπα –συνήθως μη αιρετά– που μέσω θεσμικής εγγύτητας, ιδεολογικής ηγεμονίας και τεχνοκρατικής ισχύος, παρεμβαίνουν στον πυρήνα της λήψης πολιτικών αποφάσεων, παρακάμπτοντας θεσμούς και δημοκρατικές διαδικασίες.
Οι επιχειρηματίες αυτού του βεληνεκούς, δεν αντιλαμβάνονται την οικονομία με τη στενή έννοια του όρου (παραγωγή – κέρδος – κόστος), και ακριβώς για αυτόν τον λόγο δεν περιορίζονται μέσα σε αυτήν. Δημιουργούν ευκαιρίες, διαχειρίζονται ρίσκα, είναι καινοτόμοι και παράλληλα στρατηγικοί δρώντες. Λειτουργούν ως φορείς μετασχηματισμού και επιρροής σε πεδία πέραν της αγοράς.
Όπως τα μικρά κράτη μπορούν να αναδειχθούν σε σημαντικούς παίκτες όταν έχουν στρατηγική συνοχή και λειτουργούν με επιχειρηματική ευφυϊα (small but smart state), έτσι και οι ιδιώτες δρώντες, μπορούν να εδραιωθούν ως “επιχειρήσεις- πρόσωπα” που προωθούν ή και επιβάλλουν ατζέντες σε πολιτικούς θεσμούς.
Η περίπτωση του Έλον Μασκ είναι ενδεικτική. Ως επικεφαλής μιας σειράς τεχνολογικών κολοσσών —Tesla, SpaceX, Neuralink και X (πρώην Twitter)— ο Μασκ δεν είναι απλώς ένας επιχειρηματίας. Αποτελεί έναν από τους πιο σημαντικούς εκπροσώπους της νέας γενιάς τεχνοκρατικής ελίτ που διαμορφώνει πολιτική ατζέντα χωρίς να εκλέγεται και χωρίς να λογοδοτεί.
Η επιρροή του δεν αντανακλάται μόνο στο τεχνολογικό πεδίο. Έχει άμεση πρόσβαση σε πολιτικά κέντρα εξουσίας, συχνά συμβουλεύει κυβερνήσεις (όπως συνέβη με την Ουκρανία και τη χρήση του δορυφορικού συστήματος Starlink σε πολεμικές επιχειρήσεις), ενώ η ιδιότητά του ως διαχειριστή πλατφορμών δημόσιου διαλόγου του προσφέρει μία εξαιρετικά ισχυρή —και ανησυχητικά απρόσκοπτη— δυνατότητα να επηρεάζει τον πολιτικό λόγο και την κοινή γνώμη.
Άλλες χαρακτηριστικές περιπτώσεις αποτελούν οι πολυεθνικοί κολοσσοί, όπως η Amazon, η Meta και η Alphabet, οι οποίες διατηρούν ένα συνεχές λόμπινγκ σε κυβερνητικά κέντρα, επηρεάζοντας φορολογικές πολιτικές, εργασιακές ρυθμίσεις, ακόμη και ζητήματα εθνικής ασφάλειας. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, η περιστρεφόμενη πόρτα ανάμεσα σε κυβερνητικά αξιώματα και διευθυντικές θέσεις σε μεγάλες εταιρείες έχει γίνει σχεδόν θεσμική πρακτική, εξασφαλίζοντας έναν κυκλικό μηχανισμό ανταλλαγής επιρροής, γνώσης και προνομίων.
Ο πρόεδρος Ντόναλντ Τραμπ, άλλωστε, δεν δίστασε να παρουσιάσει τον εαυτό του ως “επιχειρηματία πρόεδρο”, μια σύνθεση που αποτυπώνει ακριβώς αυτή τη συγχώνευση πολιτικής και οικονομικής εξουσίας.
Το φαινόμενο αυτό έχει σημαντικές επιπτώσεις σε παγκόσμιο επίπεδο. Η διαπλοκή πολιτικής και οικονομικής ελίτ παράγει ένα νέο είδος τεχνοκρατικής ολιγαρχίας, που οξύνει τις ανισότητες, υπονομεύει τη διαφάνεια, περιορίζει τη λογοδοσία και συρρικνώνει τον χώρο του δημοκρατικού ελέγχου.
Όσο το πολιτικό σύστημα μετατοπίζεται από τη λογική της δημόσιας αντιπροσώπευσης στη λογική της διαχείρισης, η πολιτική χάνει τον χαρακτήρα της ως συλλογικό εγχείρημα και μετατρέπεται σε λειτουργία διοίκησης της παγκόσμιας αγοράς, η οποία τιμωρεί ή επιβραβεύει κυβερνήσεις με βάση τη “φιλικότητά” τους προς το κεφάλαιο. Την ίδια στιγμή, διεθνείς οργανισμοί, όπως το ΔΝΤ ή η Παγκόσμια Τράπεζα, λειτουργούν με όρους που προάγουν τη λογική της οικονομικής μεγα-εξουσίας.
Η σχέση αυτή, λοιπόν, δεν έχει απλώς χτιστεί σταδιακά, αλλά έχει ενσωματωθεί στις ίδιες τις δομές της παγκοσμιοποιημένης διακυβέρνησης. Οι κυβερνήσεις χρειάζονται τις επιχειρήσεις για να διατηρήσουν την ανάπτυξη, την απασχόληση και τη γεωπολιτική επιρροή τους. Οι επιχειρήσεις, από την άλλη, χρειάζονται τα κράτη για να εξασφαλίζουν θεσμική σταθερότητα, πρόσβαση σε αγορές και την αναγκαία κοινωνική συναίνεση. Είναι μια σχέση που εξυπηρετεί —προς το παρόν— και τις δύο πλευρές. Όμως, τα όρια ανάμεσα στην εξυπηρέτηση του δημόσιου συμφέροντος και την ιδιωτική επιρροή γίνονται όλο και πιο δυσδιάκριτα.
Αυτό που θα πρέπει να μας απασχολεί δεν είναι το εάν οι πλούσιοι επηρεάζουν την πολιτική, διότι πράγματι το κάνουν. Το θέμα είναι μέχρι ποιο σημείο δύναται η πολιτική να διατηρήσει τον χαρακτήρα της ως δημόσια εξουσία που υπηρετεί πρωτίστως τους απλούς πολίτες. Όσο η ζυγαριά τείνει προς την πλευρά των οικονομικών ελίτ, τόσο η έννοια της δημοκρατίας φθείρεται. Όχι απαραίτητα με αυταρχικό τρόπο, αλλά μέσα από μια διαδικασία ήσυχης μετατόπισης εξουσίας μακριά από τα κοινοβούλια και κοντά στα διοικητικά συμβούλια.
