Με αφορμή την επέτειο γέννησης του Στέφαν Τσβάιχ αυτόν τον μήνα επιστρέφουμε στο μοναδικό μυθιστόρημά του, ένα απ’ τα τελευταία έργα που συνέγραψε και δημοσίευσε λίγο πριν αυτοκτονήσει, απογοητευμένος από τις πολιτικές εξελίξεις στην Ευρώπη στα τέλη του 1930.
Ο συγγραφέας
Πολυγραφότατος και πολυμεταφρασμένος, ένας από τους πιο διάσημους συγγραφείς των δεκαετιών 1920-1930 έγινε γνωστός για τις νουβέλες που άφησε πίσω του, καθώς και για έναν μεγάλο αριθμό βιογραφιών που έγραψε για εξέχοντα πρόσωπα, όπως η Μαρία Αντουανέτα και ο Ονόρε ντε Μπαλζάκ. Όπως έχει αποκαλύψει και ο ίδιος, η μέθοδος που ακολουθούσε στη συγγραφή των έργων του ήταν να ξαναδιαβάζει και να κόβει την πρώτη εκδοχή των γραπτών του μέχρι που στο τέλος απέμενε ένα έργο μεγέθους νουβέλας. Άγνωστο, λοιπόν, πώς κατέληξε να δημοσιεύσει τον «Επικίνδυνο Οίκτο» σε τέτοια έκταση καθιστώντας το πλέον το μοναδικό του μυθιστόρημα.
Λίγα λόγια για το έργο
Αν και ο τίτλος του πρωτότυπου έργου στα γερμανικά φαίνεται να ήταν «Ανυπομονησία της καρδιάς» για τα ελληνικά επιλέχθηκε ο τίτλος «Επικίνδυνος Οίκτος» που προσιδιάζει περισσότερο στον τίτλο της αγγλικής και γαλλικής έκδοσης. Πράγματι η επιλογή αυτή μας προδιαθέτει ακριβώς για το περιεχόμενο του, καθώς σ’ αυτό αναλύεται ο οίκτος, η συμπόνια σαν ένα πραγματικά επικίνδυνο συναίσθημα που ενίοτε μπορεί να καταστρέψει τη ζωή ενός ανθρώπου.
Βαθιά ψυχογραφικός ο λόγος του συγγραφέα με εμφανείς επιρροές από τις έρευνες του Φρόιντ περί ασυνειδήτου, σκιαγραφεί αριστοτεχνικά την παλέτα συναισθημάτων που περικλείει ο οίκτος. Όχι μόνο δηλαδή τη λύπηση, αλλά και την ενοχή, την κρυφή ευχαρίστηση του ανώτερου, τον βασανιστικό εγκλωβισμό, τη δυσφορία της ανασφάλειας και τελικά τη βάρβαρη αδυναμία του υποκειμένου που οικτίρει.
Η πλοκή εκτυλίσσεται παραμονές του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου στην υπό διάλυση Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία. Εκεί ο εικοσιπεντάχρονος υπίλαρχος Άντον Χόφμιλερ βρίσκεται ξαφνικά προσκεκλημένος σε δείπνο στην κατοικία του πλουσιότερου γαιοκτήμονα της περιοχής, του φον Κεκεσφάλβα. Καθώς περνάει ένα βράδυ γεμάτο με πλούσιο φαγητό, εκλεκτό κρασί, πολύ κέφι και χορό, γίνεται θύμα μιας αδεξιότητάς του.
Ενώ σπεύδει να ζητήσει σε χορό την νεαρή οικοδέσποινα Έντιθ, κόρη του φον Κεκεσφάλβα, γίνεται μάρτυρας μιας απροσδόκητης αντίδρασης, αφού η κοπέλα ξεσπάει σε κλάματα. Εκείνος, ανήμπορος να καταλάβει και σε σοκ, πληροφορείται πως η δύσμοιρη Έντιθ είναι ανάπηρη. Το αδέξιο σφάλμα, που άθελά του προκάλεσε τόσο πόνο, τον οδηγεί σε μια βεβιασμένη φυγή που είναι η αρχή αυτού του επικίνδυνου οίκτου.
Φιλοσοφικές προεκτάσεις και ηθικά διλήμματα
Οι φιλοσοφικές προεκτάσεις του έργου είναι σαφείς από πολύ νωρίς, ενώ όσο γυρνούν οι σελίδες ο αναγνώστης νιώθει αυξανόμενη δυσφορία από τα ηθικά διλήμματα που εγείρονται συνεχώς. Είναι τελικά ο οίκτος ένα χρήσιμο συναίσθημα; Πράγματι είναι συχνά συνυφασμένο με την ηθική ευθύνη απέναντι στον άλλον άνθρωπο, την αλληλεγγύη και την αλληλοβοήθεια. Είναι, όμως, πραγματικά έτσι;
Με το παράδειγμα του νεαρού στρατιωτικού Άντον, ο συγγραφέας προβληματίζει για τα όρια του οίκτου και της ανθρώπινης καλοσύνης. Ο υπίλαρχος είναι ένας άνθρωπος φαινομενικά δυνατός και πειθαρχημένος, όμως βασανίζεται διαρκώς απ’ την ανασφάλεια, τον φόβο και την αδυναμία. Τα συναισθήματά του, ένα βίαιο συνονθύλευμα ευγένειας και καλοσύνης προερχόμενων απ’ την επιτακτική ανάγκη του για καταξίωση μαζί με μια λανθάνουσα ενοχή, δυσαρέσκεια και αυξανόμενες τάσεις φυγής απ’ τον εγκλωβισμό που βιώνει, δημιουργούν συνολικά μια ένταση στην αφήγηση που ελάχιστα εκτονώνεται.
Καθώς προχωρά η πλοκή της ιστορίας δίνεται συνεχώς η εντύπωση πως ο υπίλαρχος είναι έρμαιο ενός αφιλόξενου υποσυνειδήτου που τον κατατρέχει διαρκώς. Παρά τις προσπάθειές του να τιθασεύσει τα άγρια συναισθήματά του, να ορίσει τον εαυτό του και τις ενέργειές του, η ταραχή τον καταβάλλει και τον οδηγεί συνεχώς σε αντικρουόμενες πράξεις. Τελικά, αντί ο οίκτος του να ανακουφίζει συχνά δημιουργεί περισσότερο πρόβλημα και ταράσσει την ανιαρή ζωή της Έντιθ.
Η Έντιθ, το αντικείμενο του οίκτου στο έργο, παρουσιάζεται ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της αναπηρίας της, ταυτόχρονα όμως την χαρακτηρίζει μια αυταρχικότητα και μια εγωπάθεια. Αυτή η σκληρότητα, πηγή ίσως της δυστυχίας της, την μετατρέπει σε ιδανικό θύμα μιας βαρύτατης συλλογικής ευθύνης που αποδίδεται συνεχώς στο περιβάλλον της. Οι αντιδράσεις της, που απορρέουν από το τραύμα της ασθένειάς της, βασανίζουν ηθικά και ψυχικά τον πρωταγωνιστή της ιστορίας και τον αναγνώστη. Πόσο εύκολο είναι τελικά να είσαι ο φροντιστής ενός τραυματισμένου σώματος μα κυρίως, μιας τραυματισμένης ψυχής;
Ζήτημα βιοηθικής και το αντιπολεμικό μήνυμα
Πέρα από φιλοσοφικά και ψυχολογικά ζητήματα ηθικής ευθύνης στο κομμάτι που αφορά την Έντιθ, ο συγγραφέας θίγει έμμεσα και ζητήματα βιοηθικής. Με διάχυτη την παρουσία ιατρικών αναφορών, καθώς και με τις συνομιλίες του πρωταγωνιστή με τον γιατρό της κοπέλας γίνονται ξεκάθαρα τα ηθικά διλήμματα που τίθενται σχετικά με τη σχέση ασθενούς-γιατρού, αλλά και ασθενούς με το οικείο περιβάλλον του.
Συγκεκριμένα αυτά αφορούν το δικαίωμα αποκάλυψης της αλήθειας στον ασθενή, την ειλικρινή πληροφόρηση για την κατάστασή του, καθώς και την αυτονομία του να επιλέξει με δική του βούληση γνωρίζοντας όμως όλα τα στοιχεία χωρίς συγκάλυψη. Όλα αυτά, που στο έργο συχνά αποσιωπώνται για την προστασία της ψυχικής υγείας του ασθενούς, έχουν σημαντικό ρόλο στη ροή της πλοκής του έργου, καθώς και στις ψυχικές διακυμάνσεις των πρωταγωνιστών.
Απ’ τα παραπάνω είναι προφανές πως οι άνθρωποι στο μυθιστόρημα του Στέφαν Τσβάιχ είναι προϊόντα των ασυνείδητων επιθυμιών και των φόβων τους, τα οποία ο συγγραφέας φροντίζει να ανασύρει στο φως με την οξυδερκή ματιά του. Εκτός όμως απ’ αυτό, είναι και προϊόντα της εποχής τους. Όπως αναφέραμε, η πλοκή του έργου εκτυλίσσεται παραμονές του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και οι πολιτικές αναταραχές που ήδη ήταν παρούσες επηρεάζουν τους ήρωες και τις συναισθηματικές μεταπτώσεις τους.
Αξίζει να σημειωθεί πως ο «Επικίνδυνος οίκτος» γράφτηκε παραμονές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο συγγραφέας αντικατοπτρίζει καλά το συναίσθημα του πολιτικού αναβρασμού που ξεσπάει στις ζωές των ανθρώπων, όχι μόνο επειδή το είχε ζήσει μια φορά, αλλά κυρίως επειδή επρόκειτο να το ξαναζήσει.
Η σκοτεινή και απαισιόδοξη ατμόσφαιρα του έργου μας υποδεικνύει την πεσιμιστική ματιά του τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Ταυτόχρονα, η επίμονη ανάγκη του να στηλιτεύσει την κατάπτωση των ηθικών ευθυνών αναδεικνύει τον πόνο του πολέμου που αιωρείται στην ατμόσφαιρα. Το πιο σημαντικό, όμως, είναι η ενδόμυχη επιθυμία του να παρουσιάσει τον ήρωα του έργου και στρατιωτικό ως έναν αδύναμο άνθρωπο που τον εξουσιάζουν οι ενοχές και οι ασυνείδητοι φόβοι του.
Η εικόνα του γενναίου στρατιωτικού με το όπλο στο χέρι για την προστασία της πατρίδας δεν έχει καμία παρουσία στο μοναδικό μυθιστόρημα του συγγραφέα. Μπορεί τελικά ο πόλεμος να συνυφανθεί με τη γενναιότητα των ηρώων ή μήπως τελικά αληθινή γενναιότητα είναι μόνο η κυριαρχία στα ενστικτώδη πάθη των ανθρώπων και η ανάληψη της προσωπικής και συλλογικής ευθύνης;
Συνολικά ο «Επικίνδυνος Οίκτος» προβληματίζει τον αναγνώστη που αναγνωρίζει τα επίκαιρα μηνύματα που διαδίδει. Ο Τσβάιχ, ένας δια βίου ειρηνιστής, ένας Εβραίος που πληγώθηκε βαθιά από το τραύμα του πολέμου μιλάει για ηθικά διλήμματα της καθημερινότητας λες και θέλει να λυτρωθεί για το καθήκον που δεν εκπλήρωσε απέναντι στη μεγάλη πατρίδα του, την Ευρώπη.
Με γραφή γεμάτη ένταση και ψυχολογικό βάθος εστιάζει στη μεγάλη ηθική ευθύνη του ατόμου απέναντι στους άλλους, στην υποχρέωση της καλοσύνης, στην ανάγκη για έναν καλύτερο κόσμο. Δεν δίνει εύκολες απαντήσεις, δεν ανακουφίζει, δεν λυτρώνει. Ξύνει τα νύχια του συνεχώς στην επιφανειακή ψυχή, μέχρι να διεισδύσει στα τρίσβαθά της και να οδηγηθεί τελικά σε μια καλύτερη κατανόηση του εαυτού μας και του κόσμου γύρω μας.
